GİRİT'TEKİ OSMANLI MEZAR TAŞLARI

Cevapla
Kullanıcı avatarı
eyuphuseyin
Site Admin
Mesajlar: 6926
Kayıt: 05 Haz 2019, 22:41
Konum: İstanbul
Teşekkür etti: 1098 kez
Teşekkür edildi: 27 kez
İletişim:

GİRİT'TEKİ OSMANLI MEZAR TAŞLARI

Mesaj gönderen eyuphuseyin » 16 Haz 2019, 09:44

Kuşadası Belediyesi Yayınları Kuşadası/ Aydın
Tarih Toplum, Kültür Uluslârarası Sempozyum Bildiri Kitabı
16/17/18 kim 2015
KUŞADASI
EDİTÖRLER
Prof. Dr. A. Nükhet ADIYEKE Yrd. Doç. Dr. Tuncay Ercan SEPETCİOĞLU
Yayın Koordinatörü: Yunus Çengel Editörler: Prof. Dr. Ayşe Nükhet Adıyeke Yrd. Doç. Dr. Tuncay Ercan Sepetcioğlu Kapak Tasarım: Onur Onbul İç Tasarım: Ahmet HAYTA Birinci Basım: © Şubat 2017/ANKARA Isbn : 978-605-180-598-6
© copyright Bu kitabın yayın hakkı Kuşadası Belediyesi ve Giritliler Kültür Dostluk ve Yardımlaşma Derneği'ne aittir Kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz, izin almadan hiçbir yolla çoğaltılamaz.
Kuşadası Belediyesi Adres: Camikebir, İnönü Blv. No:40 09400 Kuşadası/ Aydın Tel: 0256 614 1003 web: wwww.kusadasi.bel.tr e-poğta: info&kusadasi.bel.tr
Giritliler Kültür Dostluk ve Yardımlaşma Derneği Davutlar Mah. Çengel Sok. No: 18 09400 Kuşadası/Aydın Tel: 0537 783 37 33 web: wwww.giritliler.com e-posta: dernek&giritliler.com
Baskı Gece Kitaplığı Adres: Elif Sokak (Büyük Sanayi Sitesi), Sütçü Kemal İş Hanı, 7 / 111 İskitler / Ankara Tel: 0312 384 80 40 GSM: 0505 145 68 68 web: www.gecekitapligi.com e-posta: gecekitapligi©gmail.com
Kuşadası Belediyesi Yayınları Kuşadası/ Aydın
ULUSLARARASI SEMPOZYUM GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE
GİRİT
EDİTÖRLER
Prof. Dr. A. Nükhet ADIYEKE Yrd. Doç. Dr. Tuncay Ercan SEPETCİOĞLU
g kitaplığı
RR NN
GİRİT'TEKİ OSMANLI MEZAR TAŞLARI Ottoman Gravestones in Crete AnTONİS ANASTASOPOULOS!
Özet
Girit kentlerinde Osmanlı döneminden kalan çok sayıda Müslüman mezar taşı günü- müze kadar gelmiştir. Bu makalenin ilk kısmının amacı, mezar taşlarının tarihsel kaynak ola- rak ne kadar yararlı olduğunu tartışmak ve sözkonusu taşların ana özelliklerini ve bu konuda yapılan çalışmaların gündeme getirdiği bazı metodolojik sorunları irdelemektir. Mezar taş- larının şekil, kitabe ve süslemelerinin oldukça standart olduğuna, belli bir esneklik sözko- nusu olmasına karşın bunun belirgin sınırlar içinde kaldığına, dolayısıyla, kişisel beğeniden ve ölüm karşısındaki bireysel tutumdan çok kolektif bir yaklaşımı yansıttıklarına işaret edil- mektedir. Ayrıca, Girit'teki mezar taşlarının, İstanbul'da ve diğer büyük Osmanlı kentlerinde bulunanlara çok benzedikleri ve genellikle de tıpatıp aynı oldukları, yani tipik Osmanlı mezar taşı örnekleri oluşturdukları belirtilmektedir. Girit örneğinde, adanın Müslüman halkının bir- çok kaynağa göre Yunanca konuşmasına karşın, kitabelerin Osmanlıca olması nedeniyle, bu mezar taşlarının dışarıdan alınmış bir gelenek olduğuna da dikkat çekilmektedir. Makalenin ikinci kısmı ise, Girit'teki dokuz mezar taşının incelenmesine ayrılmıştır; sözkonusu örnekler, makalenin ilk kısmında öne sürülen bâzı noktaları açıklamakta ve zenginleştirmektedir.
Anahtar sözcükler: Girit, Osmanlı dönemi, ölüm, mezar taşları Abstract
A large number of Islamic gravestones of the Ottoman period still survives today in the cities of Crete. The aim of the first part of the paper is to discuss the usefulness of the grave- stones as historical sources, as well as their main characteristics and some methodological is- sues that their study raises. Thus, it is pointed out that the gravestones reflect collective rather than personal taste and attitudes towards death, since they are guite standardised in terms of their shapes, epitaphs, and decoration, allowing a certain degree of flexibility but within limits. Furthermore, it is noted that the Cretan gravestones are very similar, often identical, to
those that one may find in Istanbul and other major Ottoman cities, which makes them typical examples of Ottoman gravestones. Aitention is also drawn to the fact that, since, in the case of Crete, the gravestones were an imported tradition, their epitaphs are in Ottoman Turkish, even though the Muslim population of the island Was, according to many Sources, Greek-speaking.
” Osmanlı Tarihi Doçenti, Girit Üniversitesi, Tarih ve Arkeoloji Bölümü; ve Araştırmacı, Araştırma ve Teknoloji Vakfı-Hellas (FO.R.T.H.), Akdeniz Araştırmaları Enstitüsü, e-mail: anastasopoulosGuoc.gr
Bildirinin teslim tarihine az bir sure kaldığı halde mükemmel bir biçimde bu çalışmayı Türkçe'ye çeviren Neyyir Berktay'a minnettar olduğumu ifade etmek isterim.
Üy Tee erkene &
Geçmişten Günümüze Girit
The second part of the paper is dedicated to nine examples of gravestones from Crete; these help us illustrate and enrich some of the points made earlier in the article.
Keywords: Crete, Ottoman period, death, gravestones
taşlarıdır. Kesin sayıları bilinmemekle birlikte, Girit'in üç büyük kenti Heraklion (Osmanlı: . Kandiye), Chania (Osmanlı: Hanya) ve Rethymno'da (Osmanlı: Resmo) 1000'in üzerinde me- “ zar taşının günümüze kadar korunmuş olması muhtemeldir. Çoğu yerel Eski Eserler İmar Daireleri aracılığıyla Yunan devletinin mülkiyetinde olmakla birlikte, bazıları da kişisel ha- nelerdedir. Bugün artık Osmanlı mezarlıkları yoktur; ancak, günümüze kadar gelen mezar taşları -çoğu, zaman içinde az ya da çok hasar görmüş olsa da- Osmanlı döneminde Girit'teki cenaze kültürü hakkında yararlı bilgiler veren önemli bir veri grubu oluşturmaktadır.
Araştırma ve Teknoloji Vakfı-Hellas (FO.R.T.H.) bünyesindeki Akdeniz Araştırmaları . Enstitüsü tarafından başlatılan ve finanse edilen bir araştırma projesi kapsamında, Rethymno Eski Eserler İmar-Dairesi'nin-değerli işbirliğiyle, Rethymno'da bulunan 400'e yakın mezar taşı
incelendi; bunlardan 300'ü, hitp://digitalcrete.ims.forth.gr/tourkology. stele search.php?i-1 3 adresinde çevrimiçi olarak görülebilir? Yine yerel Eski Eserler İmar Daireleri'nin değerli yar-
dımlarıyla, Heraklion'da 142,9 Hanya'da 47, Spinalonga adacığında dokuz, lerapetra'da (Os- a
manlı: Yerapetre) ise bir mezartaşı incelendi. Bu incelemeleri mümkün kılan, yalnızca Akdeniz Araştırmaları Enstitüsü'nün desteği ve yerel Eski Eserler İmar Daireleri'nin yardımları değil, Marinos Sariyannis, Nicolas Vatin, Athanasios Vionis ve Elif Yılmaz gibi değerli meslektaşları- mızın ve Girit Üniversitesi'nin birçok lisans ve lisansüstü öğrencisinin işbirliği oldu. Hepsine teşekkür borçluyuz.
Günümüze kadar gelen mezar taşları, kronolojik olarak, 17. yüzyıl sonları ile 20. yüzyıl başları arasındaki dönemi, yani Girit'in Osmanlılarca fethiyle başlayan Müslüman varlığı dö- neminin büyük kısmını kapsamaktadır. Üstünde tarih olan en eski mezar taşı Rethymno'dan- dır ve 1692-1693 (H. 1104) yılına aittir, en yeni tarihlisi ise Heraklion'dandır ve 1910 (H. 1328) tarihlidir.* Taşların çoğu ise 1&yüzyıl sonları ile 19. yüzyıla aittir. Birçok mezar taşında kitabe değil sadece süsleme olduğunu, dolayısıyla doğal olarak tarih de bulunmadığını, kitabesi olan mezar taşlarında ise, tarih bölümünün birçok durumda görünmediğini de belirtmek gerekir.
Mezar Taşları Üzerine Bazı Saptamalar
Girit'teki mezar taşları konusunda yapılan çalışma, bazısı özel olarak sözkonusu taşlara * ilişkin, bazısı da daha genel yapıda bir dizi saptamaya yol açmaktadır.
Daha genel olanlarla başlayacak olursak, açık olan bir nokta, mezar taşlarının kitabe- lerinin genellikle ölünün hayattakilere seslenişi gibi yazılmasına karşın, her Zaman hayatta olanlar tarafından o sırada hayatta olanlar ve gelecekte hayatta olacaklar için kaleme alındı- gıdır. Buna dikkat çekilmesi önemlidir, çünkü mezar ve mezar taşı bir yandan ölüyü anar ve onurlandırırken, bir yandan da ailesinin statü, servet, saygınlık ve dürüstlüğünün anıtı rolünü
? Rethymno'daki mezar taşları konusunda, bkz. Antonis Anastasopoulos, “The Islamic Gravestones of Ottoman Rethymno: Preliminary Remarks and Thoughts about Them”, Antonis Anastasopoulos (der.), The Eastern Mediter- ranean under Ottoman Rule: Crete, 1645-1840. Halcyon Days in Crete VI. A Symposium Held in Rethymno, 13-15 January 2006, Crete University Press, Rethymno 2008, ss. 317-329,
• Antonis Anastasopoulos, Marilena Bali, Robin Durand, Yannis Lambrakis, lordanis Panagjotidis, Stelios Parlamas, “OĞWUAVIKEÇ YOVMOVAMAVIKEÇ ENLTÜMBLEÇ oTAsç HonkAelov: oTTAzç Nov pvVA&odovTaL oır) «Bila Agıdövn» oınv Kvwoö” (Heraklion'da Osmanlı dönemi Müslüman mezar taşları: Knoss0s'ta “Villa Ariadne”deki mezar taş- larıl, Koruk Xgovucd, 35 (2015) (baskıda).
• Hanya'dan H. 1320/er tarihli bir mezar taşı da vardır, ancak, tarihin son rakkamı net bir şekilde okunamamakta- dır. Bu, bir bütün olarak karışık bir durumdur, çünkü üslüp ve yıpranmışlık 20. yüzyıl başlarından çok daha eski tarihli bir mezar taşını andırmaktadır.
356
Tarih, Toplum, Kültür Uluslararası Sempozyum
© üstlenir. Dolayısıyla mezar taşları, hüzünlü bağlamına karşın, ölümün varlıklı bir ailenin güç ve saygınlığını göstermesi için bir fırsat olarak nasıl kullanılabileceğini gösterir. Mezar taşla- rırun bu özelliği, incelikli süslemeleri ve kitabeleri olan büyük ve etkileyici mezar taşlarının görüldüğü sonraki yüzyıllarda daha da belirginleşir.
Bununla bağlantılı olarak, mezarların ve mezar taşlarının şekil, üslüp, süsleme ve kita- be gibi temel özelliklerinin kişisel beğeniden çok kolektif beğeniyle uyum içinde olduğunu unutmamak gerekir. Diğer bir deyişle, mezar anıtları, ölüme ilişkin kişisel duyguları, toplum tarafından kabul edilir biçimlerde ifade etmektedir. Bu, mezar yapılırken hiçbir kişisel tercih ya da seçimin mümkün olmadığı anlamına gelmez, ama belli sınırlar sözkonusudur. Osmanlı
© mezar taşlarının zaman içinde değişmediği ya da hiçbir yeniliğin mümkün olmadığı anlamı-
“na da gelmez.5 Ancak, genelde standartlaşma ve öngörülebilir olma unsurları hâkimdir ve bu sayede mezar taşları Osmanlı Müslüman mezarlarına kolayca farkedilebilir bir anıt olma özelliği verir.
. Tarihsel kaynak olarak mezar taşlarının en önemli katkısının, ölüm karşısındaki kolektif yaklaşıma ve daha genel anlamda da Osmanlı dönemindeki zihniyetlere ve toplumsal gele- neklere ilişkin bilgi vermek olduğu kanısındayım. Elbette, kişi adları ve lâkaplar, unvanlar, kimi zaman meslekler ve ender olarak da ölüm nedenleri hakkında da olgusal bilgi vermek- tedirler. Ancak, bir bütün olarak kitabeler, yukarda belirtilen temel bilgiler ve ölüm tarihi dı- şında hemen hiç somut biyografik bilgi içermez; kitabenin amacı, ölünün hayatının kaydını tutmak değil, ölüyü anmak ve hayatta kalanların ruhu için dua etmesini rica ederek ahretteki kurtuluşuna yardım etmek olduğu için, bu doğaldır. Dolayısıyla mezar taşlarındaki kitabeler sikça yinelenen genelde basmakalıp bazı temalara odaklanır. Dua edilmesi isteğinin dışında ya da onunla bir arada, hayattakilere öğütler, bu dünyanın geçiciliği ve beyhudeliği üzerine sözler, hayatı vakitsiz terk etmenin hüznü, özellikle erken yaştaki kayıpların kederi, ölen ki- şinin ahlâki özelliklerine övgü, herkesin ölüm karşısında eşit olduğu ve ölüme direnmenin anlamsızlığı, Allah'tan mağfiret ve cennette yer dilenmesi, en yaygın temalar arasındadır. Bu kitabelerde ölüm, İslamiyet'in gereğine uygun olarak,9 Allah'ın emriyle ve/veya önceden be- lirlenmiş bir zamanda gelir (ecel), bu fâni dünyadan ahrete, cennet bahçesi ya da gül bahçesi olarak tasvir edilen kalıcı dünyaya geçiş yolculuğudur.” Son olarak belirtmek gerekir ki, mezar taşları metinlerden ibaret değildir; genel olarak çeşitli biçimlerde bir araya getirilmiş stilize ağaç ve buketler gibi bitki desenlerinden oluşan süsleme motifleriyle sanat tarihi için de önem- li bir kaynak oluştururlar.
Özel olarak Girit'teki mezar taşlarına ilişkin olarak ise, belirtilmesi gereken ilk nok- ta, yukarda da belirtildiği gibi, Osmanlı dönemi Müslüman mezarlıklarının günümüze ka- dar gelmemiş olması nedeniyle, bu mezarlıklarda mezarların yerleşim düzenini irdelemenin mümkün olmamasıdır. Dolayısıyla, örneğin mezarlıkların topoğrafyasında sosyo-ekonomik etkenlerin rol oynayıp oynamadığını, yani toplumsal tabakalaşmanın mezarlıkların düzenine yansıyıp yansımadığını bilemiyoruz. Kent duvarlarının dışında geniş mezarlıklar olduğunu ve kentlerdeki camilerin çevresine muhtemelen seçkinlerin ve camiyi yaptıranların gömüldü- günü biliyoruz, fakat bunların dışında pek bir şey bilmiyoruz. Köy mezarlıkları hakkında bil- diklerimiz ise daha da az. Mezarlıkların yok olmuş olması, çok büyük çoğunlukla, günümüze gelebilen mezar taşlarından hangi ikisinin aynı mezara ait olabileceğini bile bilmediğimiz an- lamına geliyor.
5 Örneğin bkz. Edhem Eldem, Death in Istanbul: Death and its Rituals in Ottoman — Islamic Culture, Ottoman Bank Archives and Research Centre, İstanbul 2005, ss. 129—139.
© Jane Idleman Smith ve Yvonne Yazbeck Haddad, The Islamic Understanding of Death and Resurrection, Oxford Unü- versity Press, Oxford 2002.
7 Osmanlı kitabelerine ilişkin en kapsamlı kaynak: Edhem Eldem ve Nicolas Vatin, L &pitaphe ottomane musulmane (XVE-XX: sidcles), Contribution & une histoire de la culture ottomane, Peeters, Paris — Louvain — Dudley, MA 2007.
357
: ! © Geçmişten Günümüze Girit
ji Günümüze gelebilen Girit mezar taşlarının neredeyse tamamı mermerdir; ancak bu i olgu, sözkonusu malzemenin dayanıklılığından kaynaklanıyor olsa gerektir. Gerçekte, birçok Ja mezar, yerel kireçtaşı ya da tahta gibi daha ucuz fakat daha az dayanıklı malzemelerden yapıl- | mış işaretlerle belirlenmiş olmalıydı. Kireçtaşından yapılmış çok az sayıda (aslında bir yada “ | iki) örnek günümüze gelebilmiştir. Tahtadan yapılmış olanlara ilişkin olarak ise, Rethymno'ya : 1893'te gelen İtalyan jeolog Vittorio Simonelli'nin Müslüman mezarlığına ilişki tanıklığı varr * | “alçak bir duvarla çevrili, güneşin altında kurumuş yaban? otlarla kaplı büyük ve düz bir alan” ve burada “yoksullar, toprağa saplanmış bir tahta parçasıyla ya da sarı, kırmızı ya da açık mavi, solmuş kumaş şeritler bağlanmış bir kazıkla yetinmek zorunda” 8
il
i Öte yandan, Edhem Eldem'in şu saptaması da dikkate alınmalıdır: |
| mermerin göreli olarak ucuzlaması sonucu muhtemelen defin zanaatının i “demokratikleşmesi” (...) Başlangıçta çok dar bir elitin ayrıcalığı olan şey, 18. yüz- Ji yılda, çok farklı yaşam koşullarına sahip giderek artan sayıda insan için ulaşılabi- | lir oldu.*
| İ Ölen kişinin ya da akrabalarının mesleğini belirten sadece birkaç kitabe olduğu için, Gi- | N rit örneği, bu konuda kesin bir sonuca varılmasını güçleştiriyor. Bu bilgiye, genellikle devlet görevlilerinin, yeniçerilerin ve başka ordu mensuplarının, ulemanın, dervişlerin, tüccarların ve zanaatkârların kitabelerinde rastlıyoruz. Erkek adlarına, her zaman değilse de sık sık, ağa (en yaygınının bu olduğu anlaşılıyor), beşe, efendi, baba, çelebi ve geç Osmanlı döneminde bey unvanları eşlik ediyor. Ölen kişinin ya da ailesinin başarı ya da unvanlarından söz edil- miyor olması, bizi, Edhem'in söylediği gibi, mermer mezar taşlarının Girit'te de, zengin ve güçlülere has bir ayrıcalık olmadığı sonucuna götürebilir.
Girit'te mermer ocakları olmakla birlikte, Osmanlı döneminden önce adada mermer pek kullanılmıyordu. Bu ve Girit'teki Müslüman mezar taşlarının, boyut, şekil, süsleme ve kitabe- leriyle, İstanbul ve diğer büyük Osmanlı kentlerindekilere çok benziyor olması, en azından ba- zılarının ada dışından getirtilmiş olduğunu gösteriyor olabilir. Henüz arşivlerde bu varsayımı doğrulayan bir kanıta rastlanmamıştır; ancak Girit'in büyük kentlerinin denize olan yakınlığı bu ticareti kolaylaştırmış olmalığtr.”
Her halükârda, maddi nesnele* olarak ithal edilmiş olsunlar ya da olmasınlar, mezar taşları, Girit için, dışarıdari alınmış bir kültürel geleneği yansıtmaktadır. Adanın fethedildi- ği 17. yüzyılda, Osmanlı mezarlarının standart özellikleri şekillenmişti. Bu şekillenmenin 16. yüzyılda gerçekleştiğini savunan Eldem'e göre, en önemli üç özellik şunlardı:
gittikçe daha dikkat çekici anıtlara önem verilmesi; mezar taşlarında ayırt edici bir özellik olarak, başlık oymaları kullanılması; ve Arapça'nın yerini giderek Türkçe'ye bıraktığı, belirgin bir kitabe metin formatının gelişmesi."!
Böylece, Osmanlı fethi sonucunda Girit'te oluşmaya başlayan Müslüman cemaati, ölü- ! lerini gömme ve onurlandırma usullerini icat etmek zorunda kalmadı; bu alandaki yerleşik uygulamayı benimsedi.
| * G. P. Ekkekakis (der.), Korfm — 1893. Or xepinyyumdç avayviosıç Tov Vittorio Simonelli (Girit — 1893. Vittorio Simo- | nelli'nin yolculuk arıları), çev. İocanna Fountoulaki, Rethymno 1996, 5. 122. Cf. Edhem Eldem, “L'&crit fun&raire ottoman: crgation, reproduction, transmission”, Revue du monde musulman et de la Miditerrande, 75—76, 1995, s. 66. | ? Edhem Eldem, “Urban Voices from Beyond: Identity, Status and Social Strategies in Ottoman Muslim Funerary Epitaphs of Istanbul (1700-1850)”, Virginia H. Aksan ve Daniel Goffman (der.), The Early Modern Ottomans: Remap- ping the Empire, Cambridge University Press, Cambridge 2007, ss. 238, 255. © Mermer nakliyesinin teknik güçlükleri, gemi kullanımı ve mermer ticareti hakkında, özellikle Marmara Adası i üzerinde duran bir makale için bkz. Nicolas Vatin, “Notes sur Vexploitation du marbre et Vile de Marmara Adası l | (Proconnâse) â V&pogue ottomane”, Turcica, 32, 2000, ss. 310-314, 330—332, 333. ” Edhem Eldem, “Death and Funerary Culture”, Gâbor Âgoston ve Bruce Masters (der.), Encyclopedia of the Ottoman Empire, Facts on File, New York 2009, s. 179.
358

Tarih, Toplum, Kültür Uluslararası Sempozyum
Yukarda da belirtildiği gibi, Girit'teki mezar taşları Osmanlı mezar taşlarının yerleşik normlarından sapma göstermez, tersine, tipik Osmanlı mezar taşı örnekleri arasında yer alır. Eldem ve Nicolas Vatin'in saptadığı en yaygın 72 Osmanlı kitabesinin üçte birinden fazlasına Girit'te de rastlanmıştır. Bunların arasında, “ziyaretden murad (bir) duadır; bugün bana ise, yarın sanadır”, “beni kıl mağfiret ey Rabb-ı Yezdan be-hakk-ı arş-ı âzam nur-ı Kuran; gelüb kabrim ziyaret eden ihvan edeler ruhuma bir fatiha ihsan”” ve “ah ile zar kılarak tazeliğime doymadım; çun ecel peymanesi dolmuş muradım almadım; hasreten fani cihanda tul-ı ömr sürmedim; firkaten takdir bu imiş ta ezelden bilmedim” gibi “klasikler” de yer almaktadır. Girit mezar taşlarında yer alan süsleme motifleri de İstanbul'da, İzmir'de ve başka yerlerde görülen örneklere çok benzemektedir, hattâ kimi zaman tıpatıp aynıdır.5 Bunların arasında, özellikle yazısız mezar taşlarında sık rastlanan stilize serviler ve hurma ağaçları, kurdeleyle bağlanmış ya da daha ender olarak bir kaptan çıkan yapraklı ve çiçekli bitki saplarının yanı sıra, üzümlü asmalar, gül fidanları ve başka motifler vardır. Kitabesi olan ya da olmayan me- zar taşlarının üst bölümündeki süslemelerde, acanthuslar, gül şeklinde rozetler ve başka yap- rak ya da çiçek motifleri, kimi zaman saksı, sepet ya da âlemlerle birlikte kullanılmıştır; çok . şık olmamakla birlikte, bazen sap, yaprak ve çiçekler ya da bunların herhangi bir bileşimi, ya da her iki dikey kenarda yükselen ince bir sütun, kitabenin etrafındaki çerçeveyi süslemekte- dir. Üst kısmı, Anadolu'nun Ege kıyı bölgelerindeki mezar taşlarının tipik bir unsuru ile aynı şekilde, camiyle süslenmiş olduğu bir mezar taşı örneği bile bulunmuştur. Erkeklerin mezar taşlarının tepesinde sarık, kavuk ya da fes, kadınlarınkinde ise bazen stilize mantar ya da çan şeklinde başörtüleri vardır; ama bazı mezar taşlarının -genelde kadınlarınkinin- tepesi sivri ya da eğimlidir.
Girit mezar taşları konusunda belirtilmesi gereken bir nokta da, dil konusuna ilişkindir. Çeşitli tanıklıklara göre, Girit'in Müslüman sakinleri büyük oranda, Girit lehçesini kullanarak Yunanca konuşurdu.“ Müslümanların ölüleri için diktikleri mezar taşları ise konuştukları dil- de değil, Osmanlıca idi. Giritli Müslümanlar, mezarlara ilişkin yerleşik Osmanlı uygulaması ile uyum içinde, kitabelerinde Osmanlıca kullanıyorlar, bunun dışında ise kendilerini ve duy- gularını farklı bir dilde ifade ediyorlardı. Osmanlılar gibi, okuryazarlığın yaygın olmadığı bir toplumda, mezar taşlarının kitabelerini kaç kişinin gerçekten okuyup anlayabildiği tartışmaya açıktır;7 okuma yazma bilmeme; olgusunun yaygınlığının yanı sıra, en azından 19, yüzyılın ikinci yarısında modern bir eğitim sistemi kurulana kadar bir de dil engelinin olması gereken Girit'te ise bu soru daha da geçerlidir:
Dokuz Girit Mezar Taşı
Makalemin sonunda Girit'ten dokuz mezar taşını ele alacağım; bu örnekler Osmanlı mezar taşları hakkında yukarda yapılan saptamaların bazılarını açıklamamıza ve zenginleş- tirmemize yardımcı olacaktır.
z Örneğin bkz. 81, 106, 140, 161, 281 sayılı Rethymno mezartaşları.
3 Örneğin bkz. 22, 24, 98, 137, 335 sayılı Rethymno mezartaşları.
• Örneğin bkz. 310 sayılı Rethymno mezartaşı. En yaygın kitabeler listesi için bkz. Eldem-Vatin, L €pitaphe ottomane, ss. 321—337.
5 Girit'teki mezar taşlarında, birçok kitapta, örneğin şunlarda fotoğraf ve çizimlerle sunulan ve ele alınan birçok süsleme motifi görülmektedir: Hans-Peter Lagucur, Hüve1-Baki: İstanbul'da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Taşları, çev.. Selahattin Dilidüzgün, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1997, ss. 127-137, 138-160; Ertan Daş, İzmir'de Taş Çiçekler: Kemeraltı Hazirelerindeki Mezar Taşları, İzmir Büyükşehir Belediyesi, İzmir 2012; Ertan Daş ve Şakir Çak- mak, Karşıyaka'nın Taş Çiçekleri: Osmanlı Mezar Taşları ve Erken Cumhuriyet Dönemi Mezar Taşlarından Örnekler, Karşıyaka Belediyesi Kültür Yayınları, İzmir 2013; Mahmut Ökçesiz, Kuşadası Adalızade Osmanlı Mezar Tuşları, |Ku- şadası| 2013.
“ Girit'teki Müslümanların Yunanca konuşması hakkında bkz. Konstantinos G. Fournarakis, Tovokokorfreç (Giritli Türkler), 1. Giannakoudakis, Chania 1929, ss. 4-5, 19-20, 23, 26; Müfide Pekin (der.), Belleklerdeki Güzellik: Girit. M8- niler, Atasözleri, Deyimler, Tekerlemeler..., Lozan Mübadilleri Vakfı, İstanbul 2007; Stavros Planakis, Tovgkokonukr Aoyorexvla — av8olöyla: U noir T9OGEYYLOT (Girit Türk edebiyatı — antoloji: bir ilk yaklaşım), Chania 2011. 7 Nicolas Vatin, “Le röle de Vecrit dans les stöles fundraires ottomanes”, Revue du monde musulman et de la Mdditer- rande, 75—76, 1995, ss. 55—63; Eldem, “L'dcrit fundraire ottoman”, özellikle ss. 68-69.
359
Geçmişten Günümüze Girit
Girit'te günümüze gelebilen en eski mezar taşı el-Hac Musa Paşa'ya aittir ve 1692-1693 tarihlidir. Kitabesinde sadece “el-Hacı Musa Paşa ruhıyçün fatiha 1104” yazılıdır (Resim 1). Yani, yalnızca en temei bilgileri vermektedir: ad ve unvanlar, ölüm yılı ve Paşa'nın ruhu için dua edilmesi dileği. Yazının kapladığı yer, sonraki yıllarda rastlanan, yazının genelde mezar taşı- nın ön yüzünün tamamını ya da en azından en büyük kısmıtı kapladığı mezar taşlarına göre çok küçüktür. Kitabenin üstündeki geometrik süsleme de aynı şekilde çok basit ve çok küçük- tür. Mezar taşının tepesinde bulunmasi gereken kavuk kırılmıştır ve kayıptır. Mezar taşının, 17. yüzyıl sonlarında Rethymno sancakbeyi olan ve kentteki camilerden birini yaptıran Kara Musa Paşa'ya ait olduğu sanılmaktadır.
Bir Hanya valisinin hazinedarının 10 Temmuz 1784 (21 Şaban 1198) tarihli mezar taşı da Musa Paşa'nınkinden daha çok bilgi içermemektedir: “Hüv el-baki. Hanya valisi Mehemmed Başa (sic) hazinedarı merhum Tosyalı Veli Ağa ruhına fatiha sene 1198 s 21” (Resim 2). Öte yandan, Musa Paşa'nın 92 yıl daha eski olan mezar taşından, kitabenin çok daha büyük olması ve taşın ön yüzünün en büyük kısmını kaplamasıyla ayrılmaktadır. Veli Ağa'nın yaygın olan şekilde babasının adı ya da bir lâkapla değil de anlaşılan, esas saygınlık kaynağını oluşturan unsurla, valiyle olan bağlantısıyla nitelenmesi de diğer bir ilginç noktadır.” Mezar taşının tepesinde, etkileyici bir “kâtibi” kavuk bulunmaktadır.” |
1802-1803 tarihli mezar taşı çok hasar görmüştür ve ancak küçük bir kısmı günümüze gelebilmiştir; ancak, kitabenin altında, ölen kişinin mensup olduğu yeniçeri ortasının adını belirttiği için ilgi çekicidir: “....a Irlufhılyçüln) lel)- fatiha sene 1217 88 c” (Resim 3). Osmanlı döneminde Girit'te yeniçeriler önemli bir toplumsal unsurdu; fiilen adanın tamamını kapla- yan siyasal ve ekonomik ağlar oluşturmuşlardı. Dergâh-ı âli yeniçerilerinin 88. cemaati, 18. yüzyılda ve 19. yüzyıl başlarında Rethymno'da daimi olarak görevlendirilen orta idi.2
27 Mayıs 1872 (Jülyen takvimde 15:Mayıs) tarihli, yine Rethymno'dan bir mezar taşı, ardında üç yetim bırakan 22 yaşında bir anneye aittir: Ah min el-mevt. Ah kim gitdi fani cihandan yine bir nevres fidan gül gibi soldı vebaldian ol nevcivan yiğirmi iki yaşında veda-ı cihan edüb yansun üc ye- timi ta ila yevm el-kıyamı Monlazaki Hasan Efendi'nin |...c.5-6...J lil Nazlı Ha- nım'ın ruhuna fatiha sene 1288 15 mayıs (Resim 4).
Bu, Girit'teki mezar taşları arasında, ölüm nedeninin (burada veba) belirtildiği çok az sayıdaki örnekten biridir. Kitabenin etrafında ve üstünde yer alan ve bir kadın mezarı için çok uygun olan çiçekli ve yapraklı zarif süsleme de dikkat çekicidir. Son olarak da, Monlazaki (Molladaki) Hasan'ın Nazlı ile ilişkisinin ne olduğu, kitabenin o bölümünün hasar görmüş olması nedeniyle anlaşılamamakla birlikte, babası değil de kocası olduğunu varsayabiliriz. Osmanlı mezar taşlarında kadınlar hep erkeklerin kızları ve/veya eşleri olarak tanımlanırdı. Erkeklerin ise, babasının oğlu olarak değil de sadece adıyla tanımlanması mümkündü. Bazı durumlarda ise, yukarda Veli Ağa örneğinde olduğu gibi, erkek, hâmisi üzerinden tanımla- nabilirdi. i
Bir çocuğun anne ve babasından önce öldüğü de oldukça sık görülürdü. Böyle bir kayıp ebeveyn için her zaman son derece acıdır. Bu keder Osmanlı mezar taşlarında çok duygusal
• Nikolaos Stavrinidis, “Kag& Movo& Moodç, o oavıldk Benç ns Pe8üyvne” (Kara Musa Paşa, Rethymno san- cakbeyil, Merpayu&va Tou ( Aıgövoüç KpnTokoyıkoü Xuvgöplou (PE8uyvov, 18-23 YerreuBpiou 1971). Töyoç (: NeiTepol Xpövol Üçüncü Girit Araştırmaları Konferansı Tutanakları (Rethymno, 18-23 Eylül 1971). C. Ti: Modem çağl, Atina 1975, ss. 293-310.
8 C£. Eldem, Death in Istanbul, ss. 142—143.
Lagueur, Hüve1-Baki, ss. 149-152.
” Girit'teki yeniçeriler hakkında bkz. Yannis Spyropoulos, “Kotvwvucri, ötoteryrukri, OLKOVOJLKT| KOL TTOÂLTIKT) ÖLĞTTACI) TOV OAHAVIKOÜ FTYATOÜ: OL yevİToaYO! Inç Korıng, 1750-1826” (Osmanlı ordusunun toplumsal, idari, ekonomik ve siyasal boyutları: Girit teki yeniçeriler, 1750-1826), yayımlanmamış doktora tezi, Girit Üniversitesi — Tarih ve Arkeoloji Bölümü, Rethymno 2014.
360

RE ai
yim
Tarih, Toplum, Kültür Uluslararası Sempozyum
şekilde ifade edilmiştir.2 Rethymno'da 8 Haziran 1800'de (15 Muharrem 1215) ölen Yusuf adlı bir çocuğun mezar taşı böyle bir örnektir:
Hüv el-baki. Azm edüb cihandan anasının bir güli bir nihal-ı taze idi ol cen- net bülbülü hak-ı ta'ala rahmetiyle ruhunı şad eyleye hasretiyle firkatıyla yakdı can bir güllil merhum ve mağfur Halilefendizade Monla Yusuf ruhıyçün el-fatiha fi 15 m sene 1215 (Resim 5).
Bu tip mezar taşlarında ebeveynin her ikisinin değil de annenin vurgulanması çok yay- gındır. Bu mezar taşının tepesinde kavuk olmalıydı, bugün kayıptır. Birçok mezar taşında olduğu gibi bunda da, sarık farklı bir mermer parçasından yapılmış ve mezar taşının tepesine yerleştirilmiş olmalıdır.
Çocuk kaybına dair ikinci bir örnek, 1890 yılı Ağustos ortasıyla 1891 yılı Ağustos başı arasında Hanya'da ölen üç yaşındaki Cemile Meryem'in mezar taşıdır:Ah min el-mevt. Meskenim âguş-ı maderken garibane gelüb cay-i aram ey- “ledim ben üç yaşımda bu yeri bedr-i hüsnfümj-i binazir ismim Cemile iken hemân hakke makrun eyledi zalim felek can u seri gerçi geldim bu fena gâha fakat hic doymadım lezzet-i canı cihanı hal-ı şevkaverleri kara bahtım genc yaşımda gör ne yazdı taşa böyle müdhiş levha elbet ağlatır her zairi yazmağa tarih-i mevti çıkdı dem tenden aman rihletim ah eyledi me'yus pederle maderi Cemile Meryem bint-i Kasabzade İbrahim ruhuna el-fatiha sene 1308 (Resim 6).
Bu kadar küçük bir kızın ölümünün yol açtığı keder dışında, burada ilginç olan, mezar
© taşının büyüklüğüdür; bu, çocuk mezarlarına küçük mezar taşı konmasının kural olmadığı-
nı gösteriyor. Bu iki mezar taşındaki metinlerin daha uzun olmalarına karşın, ölen çocuklar © hakkında çok az somut bilgi içermeleri de dikkat çekicidir; yalnızca adları, babalarının adları © veölüm tarih ya da yılı belirtilmiştir. Vurgu, 19. yüzyılın ve 20. yüzyıl başlarının birçok kita-
besinde tipik olduğu üzere kederin süslü şairane ifadesindedir.
Günümüze gelebilmiş mezar taşlarının en yenisi olan, Heraklion'dan 2 Ekim 1910 tarihli örnek için de aynı durum geçerlidir. Kısmen okunabilen kitabede yine aynu lirik ton egemen- dir: “/...Jebeveynil Ibinde bir çünki doğar d.I Jiki göz ağladı cevher gibi racih etsün afv ve gufranını ihsan ana allam-ı vehid 28 ramazan sene 1328 yevmü”-ahad” (Resim 7). Bu çağda kitabe yazımında . eskiye göre daha serbest olunduğu da görülebilmektedir; daha eski dönemlerdeki standart
© uygulamadan farklı olarak, kitabe ölen kişinin adı ve ruhuna Fatiha okunması dileğiyle sona ;- ermemektedir. Yazı, stilize yapraklardan oluşan basit fakat zarif bir süsleme ile çevrelenmiştir.
Osmanlı mezar taşlarının hem yazılı ifade hem de şekil ve süsleme alanlarında yeni
tarzlara doğru evrilmesi, 19. yüzyıl sonlarına ait bir Rethymno mezar taşında daha belirgindir. * 30 Ekim 1879'da ölen Sinamekzade Mehmed Bey'in mezar taşı ovaldir ve kitabe, etrafında tek © başlarına duran kabartma yapraklarla cüretli bir şekilde süslenmiştir:
Hüv el-baki — hüv-el baki. Nazarbaz be-şüun-ı alem olsan (9?) çeşm-i ibretle fena-yı mahz olan şey şekil-i hestin nümayandır cihanı mezra-ı ukba bilür ehl-i dil ve daniş dü dest makderetle ....... ecr ve ihsandır Sinamekzade Mehemmed Beğ hayatında bunu bildi anın (?) çün ecr ve hayır işlerdi bu mâlum-ı yarandır mi- safirperver ve alihimem pakize gevherdi firakından umumen Resmo halkı zar ve nalandır dirahsan idi nur-ı mekremet vech-i besiminden tahayyül eyleyen hüsn-i hasfajlet (2) şimdi giryandır mezar-ı pakini doldur ilahi nur-ı rahmetle ki nur-ı rahmetin bir böyle zillet-i paka şayandır ricalü'I-gaib telkin etdiler tarih-i menku-
© 2Bukonuda bkz. Nicolas Vatin, “Reaction de la socidt6 ottomane â la mort de ses « jeunes » d'aprös les &pitaphes”, © François Georgeon ve Klaus Kreiser (der.), Enfance et jennesse dans le monde musulman / Childhood and Youth in the Muslim World, Maisonneuve & Laroche — European Science Foundation, Paris (2007), ss. 175-192.
361
Geçmişten Günümüze Girit
tun (?) Mehmed Beğ şerefyab-ı huzur-ı rab-i menandır sene 1296 fi 14 zalkade
(sic) (Resim 8). i
Diğer bir dikkate değer nokta, kitabenin uzunluğuna karşın, Mehmed Bey ve yaşarken ğ yaptıkları hakkında fiilen hiçbir somut bilgi içermemesidir. Vurgulanan, erdemlerine övgü ve © ölümünün Rethymno'da yol açtığı yaygın kederdir. |
Son mezar taşımız da Rethymno'dan; burada yer almasının nedeni, Girit'te şu ana kadar 7 bulunabilen cami motifli tek mezar taşı olmasıdır. Yukarda da belirtildiği gibi, bu motif Batı Anadolu mezar taşlarında yaygındı. Ne yazık ki, bu örneğin alt tarafı yok, dolayısıyla ölen |“ kişinin adını bilmiyoruz. Öte yandan, diğer mezar taşlarından farklı olarak, tarih kitabenin ilk | satırına yazılmış, dolayısıyla en azından onu görebiliyoruz: 7 Eylül 1846 (16 Ramazan 1262) Kitabenin okunabilen bölümü de şöyle: “Fi 16 n sene 1262 bakub geçme ricam budur ey Muham- med ümmeti ölünün derdi heman bir fatihadır minnletilI | İziylalrlet eden ey resullün)! 7”. Burada vurgu, ölen kişinin ruhuna Fatiha okunmasında. Mezara mezar taşı konmasının başlangıçtaki ve dini açıdan ana nedeninin de bu olduğunu unutmamak gerekir. :
——
362
Tarih, Toplum, Kültür Uluslararası Sempozyum
Kaynakça
ANASTASOPOULOS, Antonis, “The Islamic Gravestones of Ottoman Rethymno: Preliminary Remarks and Thoughts about Them”, Antonis Anastasopoulos (der.), The Eastern Mediterranean under Otto- man Rule: Crete, 1645-1840. Halcyon Days in Crete VI. A Symposium Held in Rethymno, 13-15 January 2006, Crete University Press, Rethymno 2008, ss. 317-329.
ANASTASOPOULOS, Antonis, Marilena BALİ, Robin DURAND, Yannis LAMBRAKİS, lordanis PANAGİOTİDİS, Stelios PARLAMAS, “O8wyavık&ç povoovApavıxdç enuröyBizç oAeç HgakAelov: oTTAEÇ TTOV pVA&coovraı mın «Bila Agıdövn» ov Kvwo6” (Heraklion'da Os- manlı dönemi Müslümam mezar taşları: Knossos'ta “Villa Ariadne”deki mezar taşları|, Kornrıkd Xgovıxd, 35 (2015) (baskıda).
DAŞ, Ertan, İzmir'de Taş Çiçekler: Kemeraltı Hazirelerindeki Mezar Taşları, İzmir Büyükşehir Belediyesi, İzmir 2012.
DAŞ, Ertan ve Şakir ÇAKMAK, Karşıyaka'nın Taş Çiçekleri: Osmanlı Mezar Taşları ve Erken Cumhuriyet Dönemi Mezar Taşlarından Örnekler, Karşıyaka Belediyesi Kültür Yayınları, İzmir 2013.
EKKEKAKİS, G. P. (der.), Kpipın — 1893. Ol nepınymrıkEç avayviaeıç Tov Vittorio Simonelli |Girit — 1893. Vittorio Simonelli'nin yolculuk anıları), çev. İoanna Fountoulaki, Rethymno 1996.
ELDEM, Edhem, “L'dcrit fundraire ottoman: crdation, reproduction, transmission”, Revue du monde mu- sulman et de la Mediterrande, 75—76, 1995, ss. 65—78.
ELDEM, Edhem, Death in Istanbul: Death and its Rituals in Ottoman — Islamic Culture, Ottoman Bank Arc- hives and Research Centre, İstanbul 2005.
ELDEM, Edhem ve Nicolas VATIN, L'tpitaphe ottomane musulmane (XVE-XX: siöcles). Contribution & une histoire de la culture ottomane, Peeters, Paris — Louvain — Dudley, MA 2007. .
ELDEM, Edhem, “Urban Voices from Beyond: Identity, Status and Social Strategies in Ottoman Muslim
• Funerary Epitaphs of Istanbul (1700-1850)”, Virginia H. Aksan ve Daniel Goffmanı (der.), The Ear- iy Modern Ottomans: Remapping the Empire, Cambridge University Press, Cambridge 2007.
ELDEM, Edhem, “Death and Funerary Culture”, Gâbor Âgoston ve Bruce Masters (der.), Encyclopedia of
he Ottoman Empire, Facts on File, New York 2009, ss. 177-180.
FOURNARAKİS, Konstantinos G., Tovgxokgrfreç |Giritli Türkler), L Giannakoudakis, Chania 1929.
IDLEMAN SMITH, Jane ve Yvonne YAZBECK HADDAD, The Islamic Ünderstanding of Death and Resur- rection, Oxford University Press, Oxford 2002.
LAOUEUR, Hans-Peter, Hüve17-Baki: İstanbul'da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Taşları, çev. Selahattin Di-
lidüzgün, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1997
ÖKÇESİZ, Mahmut, Kuşadası Adalızade Osifianlı Mezar Taşları, |Kuşadası) 2013.
PEKİN, Müfide (der.), Belleklerdeki Güzellik: Girit. Mâniler, Atasözleri, Deyimler, Tekerlemeler... Lozan Mü- badilleri Vakfı, İstanbul 2007.
PLANAKİS, Stavros, Tovgkokon'kr) Aoyotexvin — avfolöyle: uu ron 7godEYyYLoN (Girit Türk edebiyatı —antoloji: bir ilk yaklaşım), Chania 2011.
SPYROPOULOS, Yannis, “Kotwavurri, öLoLKTUK, OLKOVOLUKT KOL TTOÂLTIKT| ÖL&TTAON TOv 0odWUAVIKOU OTYATOU: OL yeviTdago! “ng Kors, 1750-1826” (Osmanlı ordusunun toplumsal, idari, ekono- mik ve siyasal boyutları: Girit'teki yeniçeriler, 1750-1826|, yayımlanmamış doktora tezi, Girit Üniversitesi — Tarih ve Arkeoloji Bölümü, Rethymno 2014.
STAVRİNİDİS, Nikolaos, “Kaç& Movoâ Ilao&ç, o cavılâk Böns nç Pe8öuvne” (Kara Musa Paşa, Rethymno sancakbeyil, Ilerçoayufva rov 1" Ae6voüç Kerroloyıkot Xvveöglou (Pe8vuvov, 18-23 HercreyBelov 1971). Töyoç T': Nedregol Xgövoı (Üçüncü Uluslararası Girit Araştırmaları Konferansı Tutanakları (Rethymno, 18-23 Eylül 1971). C. MI: Modern çağl, Atina 1975, ss. 293-310.
VATIN, Nicolas, “Le röle de V&crit dans les steles fundraires ottomanes”, Revue du monde musulman et de la Mâditerrante, 75-76, 1995, ss. 55-63.
VATIN, Nicolas, “Notes sur Vexploitation du marbre et Vile de Marmara Adası (Proconnöse) â& V&pogue ottomane”, Turcica, 32, 2000, ss. 307-362.
VATIN, Nicolas, “Râaction de la soci&t€ ottomane â la mort de ses « jeunes » d'aprös les &pitaphes”, François Georgeon ve Klaus Kreiser (der.), Enfance et jeunesse dans le monde musulman / Childhood and. Youth in he Muslim World, Maisonneuve & Laroche — European Science Foundation, Paris (20071, ss. 175—192.
Geçmişten Günümüze Girit
EK Resimler
mer
Ömer Lazar RA
dei
Resim 1: el-Hac Musa Paşa'nın mezar taşı, Ret- o Resim 2: Tosyalı Veli Ağa'nın mezar taşı, Hanya, hymno, 1692/1693. 1784,
304
Tarih, Toplum, Kültür Uluslararası Sempozyum
| Resim 3: Bir yeniçerinin mezar taşı, Rethymno, o Resim 4: Nazlı Hanım'ın mezar taşı, Rethymno, 1802/1803. 1872.
365
Geçmişten Günümüze Girit
Resim 5: Yusuf”un mezar taşı, Rethymno, 1800. Resim 6: Cemile Meryem'in mezar taşı, Hanya,
1890/1891.
366
Tarih, Toplum, Kültür Uluslararası Sempozyum
İN a lam Ee
Resim 7: Herakleion'da bir mezar taşı, 1910.
a 367
| Geçmişten Günümüze Girit
l | l | Resim 8: Sinamekzade Mehmed Bey'in mezar taşı, Rethymno, 1879.
368
Tarih, Toplum, Kültür Uluslararası Sempozyum
Resim 9: Rethymno'da bir mezar taşı, 1846.
| 369
Ma ida thelis na su ğo,oste va zis çe nase
Se hrisoprasina dendra,na thetis na kimase.

Sana ne dememi istersin,yaşayıp var olman için
Altın yeşili ağaçların altında,yatıp uyuman için

Kimler çevrimiçi

Bu forumu görüntüleyen kullanıcılar: Hiç bir kayıtlı kullanıcı yok ve 1 misafir