HANYALI NÛRÎ OSMAN DİVANINDAN GİRİT’E DAİR YANSIMALAR Abdullah AYDIN

[eyuphuseyin]

Biri ammâ ki tutundu ramazânda nâ-gâh

Vakt-i iftârda bir top ile olmuşdu tebâh (Aydın, 2009a: 535)


Tutulup altı yedi zûrbâ eli baglı idi Kan u hırsızlık ile altısı da suçlu idi

Vermedi rûy-ı emân cümleyi ber-dâr etdi

Zeytûn agaçlarına asmalar izhâr etdi (Aydın, 2009a: 541)


5. Salgın Hastalıklar ve Ölüm

Nûrî’nin yaşadığı dönemde Girit’te salgın hastalıklar görülmektedir. Veba ve humma
gibi salgınlar sebebiyle vefat edenler olmuştur. Nûrî’nin arkadaşı Kâmî de divanında Girit’te
veba salgını olduğunu ve çokların bu salgından vefat ettiğini kaydetmektedir (Akyol, 2005:
61). Bunlara ek olarak diğer hastalıklar da şiire konu olmuştur:

Haylî telâş verdi vebânın sıkındısı

Hayfâ cihâna toldu Giridin yıkındısı (Aydın, 2009a: 888)


Hummâ-yı gamda kalmadı temmûz ‘ışk ile

Pervâne gibi yanmada dil sûz-ı ‘ışk ile (Aydın, 2009a: 181)

Hastalıklar haricinde de ölüm sebepleri vardır. Diğer divanlara göre biraz daha yakın döneme ait olan Nûrî Divanı’nda intihar ederek veya tüfekle vurularak gerçekleşen ölümler görülmektedir:

Dâr-ı fenâda vüs‘at olmadıgını sezdi

Bir iple sevb-i ‘ömrün bî-çâre vardı kasdı


Târîh-i fevtin etdim bu mısrâ‘ ile i‘lân

Bektaş Efendi nâ-geh eyvâh kendin asdı (Aydın, 2009a: 181)


Cenk edip yolda gelir merhûm

Oldu mecrûh-ı tüfeng-i a‘dâ (Aydın, 2009a: 182)


6. Rüşvet ve Faizcilik

Osmanlı Devleti’nin yıkılma sebepleri arasında hiç şüphesiz paranın önemli bir rolü
vardır. Nûrî’nin parayla ilgili beyitlerinde; devlet adamlarının parası olanlara itibar göstermesi


35

[eyuphuseyin]

ve devlet dairelerinde rüşvetin geçerli akçe olmasıyla karşılaşmaktayız. Nûrî, gerçi eskiden de rüşvet vardı fakat dürüst insanlar da vardı diyerek az sayıdaki iyi insanların da kalmadığından şikâyet etmektedir:

Zekâtı çokça veren agniyâyı medh eyler

Kalenderânadır ancak mezemmet-i vâ‘iz (Aydın, 2009a: 182)


Gerçi sâbıkda irtişâ var idi Bulunurdu bir er velî çün kül Gidicek er kalıp tişâ lafzı
Mâddesi yakdı halkı eyledi kül (Aydın, 2009a: 939)


‘Âlem-i ma‘deleti tutdu fireng-i rüşvet

Bu ‘asırlarda degil mey-kededen mahkeme kem (Aydın, 2009a: 810)

Girit’te paraya dayalı bir diğer hastalık da faizciliktir. Faize bulaştığı için zorda olan şair, yoğurtun uyku getirici özelliğine değinerek, elli okka yoğurt içse yine de uykusunun gelmeyeceğini belirtmektedir:

Mâ-melek gitdi fâ’ize eyvâh

Ne cihet kaldı ne akar u ne yurt

Uyanık oldu intibâha ne söz

Uyku yok içsek elli kıyye yogurt (Aydın, 2009a: 1127)


7. İslâmî Hayat ve Tarikat

Hanyalı Nûrî, Salacıoğlu Mustafa’dan hilafet alarak Celvetiliğin Girit’teki temsilcisi olmuştur. Tasavvufî içerik az olmakla beraber bazı şiirlerinde İslâmiyet’e dair unsurlar işlenmekte, din büyüklerine methiyeler sıralanmaktadır. Özellikle 313 peygamberin isimlerini saydığı mesnevisi, Nûrî Dîvânı’nı içinde en fazla peygamber ismi tespit edilen divan konumuna getirmektedir (Aydın, 2009c: 183).

Haklarında şiir yazılan din büyükleri arasında dört halife, Hz Hasan, Hz Hüseyin ve tarikat büyükleri gelmektedir. Hanyalı Nûrî, kendisi Celvetî olmakla beraber Bektaşîliğin kurucusu Hacı Bektaş Veli’ye ve Mevlevîliğin kurucusu Mevlânâ’ya da methiyeler yazmıştır:

Merd-i merdân-ı Hudâdır Hâcî Bektaş Velî

Reh-ber-i râh-ı hüdâdır Hâcî Bektaş Velî (Aydın, 2009a: 91)


Hokkadır sırra femi Hazret-i Mevlânânın

Lâyu‘addır hikemi Hazret-i Mevlânânın (Aydın, 2009a: 279)


36

[eyuphuseyin]

8. Rum Halka Hoşgörü

Şairlerin etrafında toplandığı Hanyalı Nûrî, halk nezdindeki yerini dikkate alarak - kendisi de Celvetî halifesi olmakla beraber- Girit’teki tüm tarikatlara eşit mesafede durmuştur. Bu insana insan olduğu için değer veren hoşgörü ortamından Rumlar da istifade etmiştir.

Girit’in Osmanlı tarafından fethedilmesiyle adada Türk nüfus artmaya başlamış, buraya
yerleşenlerin çocukları, torunları zamanla Girit’i vatan olarak görmüşlerdir:

Hod-be-hod fikr eylerim hâlim Giride ben garîb

Kimse bilmez derdimi etdim vatanda igtirâb (Aydın, 2009a: 271) Girit’ten farklı bir coğrafyada yaşamak onlar için artık imkânsızdır: Giridden edemem gayrı bir mahalle sefer
Beni şu silsile-i tâk ile ki bagladılar (Aydın, 2009a: 966)

“Türkler Girit’e girdikleri günden itibaren yerli halkın din ve mezhep işlerine karışmamış, ana dillerini kullanmalarına izin vermişlerdir. Ayrıca, ihtida eden Rum kadınlarıyla yapılan evlilikler sonrası doğan çocuklar, annelerinden dolayı Rumca eğitim ve terbiye aldıklarından adada konuşulan yaygın dil Türkçe değil Rumca olmuştur (Tukin 1945:
196).” Dolayısıyla şiirlerde Rumca kelimeler kullanılmış, Rumca öğrenmeye vesile olması için Rumca-Türkçe sözlükler yazılmıştır. Adada bir arada yaşamak beraberinde evlilikleri de getirmiştir. Aynı coğrafyada bulunmanın ve aynı denizi kullanmanın yanında akrabalık bağlarının da oluşması karşılıklı bir hoşgörünün oluşmasını sağlamıştır. Çünkü inanç ve kültür noktasında birbirlerinden farklı olsalar da Girit’te yaşanan salgın hastalık, doğal afet veya sosyal düzeni tehdit eden sıkıntılar herkesi etkilemiştir.

Hanyalı Nûrî, gerek sunduğu kasidelerdeki isteklerinde gerekse dua bölümlerinde
Girit’te yaşayan herkesi bir bütün olarak görmüş, Müslüman olmayan halkı da dualarına dâhil etmiştir:

Yâ Rab Giride bâ-husûs Hanya’ya verme hîç keder

Cümle ahâlîsi ola lutfunla her dem şâd-kâm (Nûrî, b: 31a)

Divan Şairleri, inanç noktasında gayr-ı Müslimleri tenkit edici herhangi bir konuya şiirlerinde yer vermemişlerdir. Hoşgörü diyebileceğimiz bu durumu en güzel şekilde yine Hanyalı Nûrî’nin divanında görmekteyiz. Şair, Rumlarla ortak paydada buluşmak gayretiyle Hz. İsa’nın annesi Hz. Meryem üzerine yemin etmektedir. Bilindiği gibi bir şeye yemin edileceği zaman üzerine yemin edilecek şeye ya da isme iki tarafın da değer vermesi gereklidir. Bu sebeple Müslümanlar tarafından yaygın olarak bilinen ekmek, Kur’an veya Hz. Muhammed’in annesi veya eşleri üzerine yapılan yeminler tercih edilmemiştir. Her iki toplumun da kutsal gördüğü Hz. Meryem ise doğru bir tercih olmuş, böylece Rum halk da anlatılanlara ortak edilmiştir:

Rûh-ı revân-ı Meryem Anaya yemîn edem

Kim ol bütün hulûs-veriyim bî-riyâsıyım (Aydın, 2009a: 793)


37

[eyuphuseyin]

Rumlarla iç içe yaşamasının etkisiyle olsa gerek İlyas peygamber şiirde Batı kültüründeki ismiyle yani “İliya olarak geçmektedir. Şair, Hz. Ali’den bahsederken belki Rumların da tanımasını istediği için ona İliya diyerek hitap etmektedir:

Yâ ‘Alî yâ İliya bâbü’l-hasen bâbü’t-türâb

Yâ veliyy’ullâh yâ ‘allâme-i faslu’l-hitâb (Aydın, 2009a: 593)

Şair, diğer taraftan Hanya fatihlerinin çocuklarından oluşan neslinin her ferdi gibi, Rumlardan ihtida eden, yani Müslümanlığa geçen kişiler olduğunda sevincini yine şiirlerle dile getirmektedir. Biat-ı Ahmed Efendi başlıklı tarih şiirinden bazı beyitler aşağıdadır:

Hakka şükür ki Ahmedimiz müslümân olup

Erbâb-ı vahdet ile ne hoş ülfet eyledi (Aydın, 2009a: 1005)

Bu konu, Giritli diğer şairlerin eserlerinin de incelenmesiyle bir makalede incelenmiştir
(Aydın, 2012: 865-882).


9. Şairler

Girit’te yetişen şairlere dair Tezkîre-i Şu’arâ-yı Cezîre-i Girid adlı eserinde yirmi şairin biyografisini kaleme alan Hanyalı Nûrî Dîvânı’nın önemli özelliklerinden biri de değişik sebeplerle doksan civarında şairin ismini içinde bulundurmasıdır. Bu şairlerden sekizi için bilgi edinilebilecek tek kaynak ise Hanyalı Nûrî Dîvânı’dır. Girit hakkında yapılan çalışmalarda tespit edilen Giritli şairler tablosu ise şöyledir:

Tablo 1: Giritli Şairler Listesi

belge 1.png (10.49 KiB) 3667 kere görüntülendi

[eyuphuseyin]

BELGE 2.png (14.59 KiB) 3667 kere görüntülendi

Girit sahası edebiyatına dair yapılacak yeni çalışmalarla bu sayı artacaktır. Hasan İlmî örneğinde olduğu gibi tablodaki kaynaklarda geçmeyen fakat hakkında bilgi tespit edilebilecek başka şairlerin de olacağı muhakkaktır (Avcı, 2014).


10. Halktan İnsanlar

Divan şiirinde ebced sistemiyle tarih düşürme çok yaygın olarak görülmektedir. Arap harflerinin alfabetik olarak değil de başka bir sıralamaya göre yan yana yazılmasıyla sekiz farklı kelime oluşturulmuş. Her harfe rakamsal bir değer verilmiş. Böylece herhangi bir ismin harflerinin rakamsal değerlerinin toplanmasıyla o ismin ebced değeri ortaya çıkmaktadır.

Hanyalı Nûrî Divanı’nda ebced hesabının kullanılmasıyla oluşturulan tarih şiiri sayısı iki yüz seksendir. Bu şiirler; ölüm, doğum, düğün, teşrif, görevde yükselme, azledilme, sürgün, okuldan mezun olma, bir kitabın yazımının tamamlanışı, sakal bırakmak, liman veya


39

[eyuphuseyin]

bina tamiri gibi değişik amaçlarla yazılmışlardır. Sosyal hayatı günümüze yansıtan ve tarihe tarihçi olmayanların gözüyle ışık tutan bu şiirler, Girit’te şairin çevresindeki yaklaşık 300 insan hakkında geniş bilgiler vermektedir. Öyle ki tarih şiirlerinden hareketle Hanya’daki bazı ailelerin şeceresi bile çıkarılabilmektedir. Bu konuya açıklık getirmesi açısından tarih şiirlerinden hareketle Nûrî’nin soy ağacını şöyle tablolaştırabiliriz:

Tablo 2: Hanyalı Nûrî’nin Aile Şeceresi (Aydın, 2009a: 17)

Tablo 2: Hanyalı Nûrî’nin Aile Şeceresi (Aydın, 2009a: 17)

BELGE 3.png (4.86 KiB) 3667 kere görüntülendi

Yukarıdaki tablonun oluşturulmasında; babası, kardeşi Ahmed Said Bey, kız kardeşleri Emetullah ve Hamide, yeğenleri Fatma, Hamide, Esmâ ve Şâkire haklarında yazdığı tarih şiirlerden faydalanılmıştır. Hep vefatları dolayısıyla yakınlarından söz eden Nûrî, yeğeni Ahmed Cemâlî’den ise farklı bir şekilde bahsetmektedir: Hanya Müftüsü Ömer Said Efendi’ye gönderdiği şiirle; yeğenini talebeliğe kabul etmesini rica etmektedir.

Hanyalı Nûrî Dîvânı’nda bulunan 280 tarih şiiri detaylı olarak incelendiğinde; hem burada isimleri geçen 300’e yakın Giritli ve aile çevreleri hem de Girit’e dair daha başka unsurlar ortaya çıkacaktır.

Makalenin uzunluğu dikkate alınarak, araştırmacıların istifadesine sunulmak amacıyla; Hanyalı Nûrî Dîvânı’nda adı geçenler alfabetik olarak aşağıya kaydedilmiştir. Haklarında tarih şiiri bulunan aile fertlerinin isimleri de altlarındadır:

BELGE 4.png (10.68 KiB) 3667 kere görüntülendi

[eyuphuseyin]

BELGE 5.png (33.46 KiB) 3667 kere görüntülendi

BELGE 6.png (34.41 KiB) 3667 kere görüntülendi

[eyuphuseyin]

BELGE 7.png (31.57 KiB) 3667 kere görüntülendi

Sonuç

Doğu Akdeniz’in Kıbrıs’tan sonra ikinci büyük adası olan Girit, M. 1645–1913 yılları arasında iki yüz altmış sekiz yıl Osmanlı hâkimiyeti altında kalmıştır. Bu süre içerisinde 44 tane divan şairinin yetiştiği tespit edilmiştir. Bu şairlere ait çok sayıda manzum ve mensur eser vardır. Giritli şairlerden Giritli Aşkî, Hanyalı Kâmî, Hanyalı Nûrî, Sabrî ve Salacıoğlu Mustafa divanları üzerine akademik düzeyde çalışmalar yapılmıştır. Ayrıca Salacıoğlu’nun Mesnevileri ile Hanyalı Nûrî’nin Tezkiresi de yayımlanmıştır. Diğer şairler hakkında yapılacak kitap, makale ve tez düzeyindeki çalışmalar, Girit’te bize ait olan daha pek çok kültür unsurunu ortaya çıkaracaktır, kanaatindeyiz.

Siyasi hayatın yanı başında, ondan etkilenen fakat çoğu zaman da beşerî duygularla adadaki ilişkilerin iyi bir düzeyde korunmasına çalışan sosyal ve edebî bir hayat daha vardır. Adadaki divan şairleri, Girit’teki halkı yakından ilgilendiren kılık kıyafet, üretilen ürünler, savaşlar, salgın hastalıklar, bayramlar gibi pek çok konuyu şiirlerine taşımışlardır.

Bu makalede Hanyalı Nûrî Osman kısaca tanıtılmış, Divanı’nda yer verdiği Girit’e dair unsurlar paylaşılmıştır. O dönemde değişik sebeplerle haklarında bilgi verdiği 300 civarında Giritli’nin isimleri alfabetik olarak verilmiştir.

[eyuphuseyin]

KAYNAKÇA

Akyol, İ. (2005), Hanyalı Kâmî ve Divanı, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Yüksek Lisans Tezi, Ankara.

Alper, K. (2005), Giritli Aşkî ve Divanı, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek
Lisans Tezi, Ankara.

Avcı, İ. (2014), “Giritli Hasan İlmî ve Me’âlimü’l-Garâm Adlı Divançesi”, Uluslararası
Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, S. 3/1, Türkiye, s. 191-209.

Aydın, A. (2009a) Abdullah Aydın, Hanyalı Nûrî Osmân ve Dîvânı, Gazi Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara.

Aydın, A. (2009b), “Hanyalı Nûrî Dîvânı’ndan Hareketle Giritli Şairlere Ek”, Türklük
Bilimi Araştırmaları, S. 26, Niğde, Güz, s. 45-58

Aydın, A. (2009c), “Hanyalı Nûrî’nin Kısa Mesnevisinde İsimleri Geçen 313 Peygamber”,
Gazi Türkiyat Türklük Bilimi ve Araştırmaları Dergisi, S. 4, Ankara, Bahar, s. 179-190.

Aydın, A. (2012), “Divan Şairlerinin Girit’te Rumlara ve Rumcaya Yaklaşımları”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 7/4, Ankara, Fall, p. 865-882.

Aydın, A. (2015), Hanyalı Nûrî ve Dîvânı, (Cilt: I, 204 Sayfa; Cilt: II, 544 Sayfa; Cilt: III,
512 Sayfa; Cilt: IV, 340 Sayfa), Berlin/ Almanya.

Barbaroszâde, Ş. (?), Câmi-i Târîh-i Girid Sahib-Dîvân Giridî Hanyavî Nûrî Beg Efendi’nin


44

[eyuphuseyin]

Terceme-i Hâli, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar, TY. 205, v. 148b- 150a.

Bursalı, M. T. (2000), Osmanlı Müellifleri, (Haz. Cemâl Kurnaz ve Mustafa Tatcı), C. II,
Ankara, s. 462.

Gürsu, N. (2002), “Kumaş”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 26, İstanbul, s.
367-370.

İnal, İ. M. K. (1988), Son Asır Türk Şairleri, C. III, İstanbul, s. 1244-1245.

İntibah, (1881), “Terceme-i Hâl-i Osman Nurî Beg”, İntibah Gazetesi, 21 Ramazan 1298/ 5 Ağustos 1881, Numro: 33.

İpekten, H. (1996), Türk Edebiyatında Edebî Muhitler, İstanbul. İsen, M. (1997), Ötelerden Bir Ses, Ankara.
Kâmî Yahya Efendi, Terceme-i Hâl-i Sahib-Divan Nûrî, Çorum Hasan Paşa İl Halk
Kütüphanesi, 19 Hk 2113, v. 236b-241a.

Kılıç, F. (1998), XVII. Yüzyıl Tezkirelerinde Şair ve Eser Üzerine Değerlendirmeler, Ankara.

Kılıç, F. (2004), “Giritli Divan Şairleri”, Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S.32/ Kış,
Ankara, s. 275-294.

Kurnaz, C. ve diğerleri, (2000), Giritli Salacıoğlu Mustafa Celvetî Divânı, Ankara. Kurnaz, C. ve diğerleri, (2001), Giritli Salacıoğlu Mustafa ve Mesnevileri, Ankara. Kurtoğlu, O. (2006), Girit Şairleri, Ankara.
Nûrî Osman Hanyavî, (a), Divân, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, T. 326.

Nûrî Osman Hanyavî, (b), Lugat-ı Manzume-i Nûriye Berây-ı Lisân-ı Rûmiye, Türk Dil
Kurumu Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar, Yz. A 193.

Nûrî Osman Hanyavî, (c), Târîh-i Girid, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar,
TY. 205.

Nûrî Osman Hanyavî, (ç), Lugat-ı Manzume-i Nûriye Berây-ı Lisân-ı Rûmiye, Türk Dil
Kurumu Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar, Yz. A 209/1.

Nûrî Osman Hanyavî, (d), Tezyîl-i Nûriye, Türk Dil Kurumu Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar,
Yz. A 209/2.

Nûrî Osman Hanyavî, (e), Tarîkü’l-İhtisâr, Türk Dil Kurumu Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar,
Yz. A 209/3.

Nûrî Osman Hanyavî, (f), Tezyîl, Türk Dil Kurumu Kütüphanesi, Türkçe Yazmalar, Yz. A
193/2.

Nûrî Osman Hanyavî, (g), Tuhfetü’n-Nûriye, Çorum Hasan Paşa İl Halk Kütüphanesi, 19 Hk
1876/2.

Sariyannis, M. (2007), “A Source Of Cultural Life Of Eighteenth-Century Ottoman Crete”,
Ariadni, (Girit Üniversitesi Felsefe Fakültesi Dergisi), S. 13, Girit, s. 79-99.



45