ULUS İNŞASINDA ZORUNLU GÖÇ UNSURU: TEK PARTİ DÖNEMİ (1923-1945) İSKAN KANUNLARI Hayriye YÜKSEL

[eyuphuseyin]

BMM tarafından, Lausanne’a giden heyete verilen talimatlar incelendiğinde de mübadele konusu ile karşılaşılır. Nitekim, verilen talimatların 9.maddesi: “Ekalliyetler, esas mübadeledir.” ifadesini içerir.10 Ancak Lausanne’a gönderilen heyetin gündeminde sadece Rum ekalliyetler yoktur, Ermeni ekalliyetleri de içine alacak şekilde mübadelenin
gerçekleştirilmesi planlanmaktadır. Örneğin, Başvekil Hüseyin Rauf

(Orbay)’un Lausanne’a yolladığı 4 Aralık 1922 tarihli talimatta, “Yerli Ermenilerin Ermenistan’daki Türklerle mübadelesi”nin gerçekleştirilmesi istenmektedir.11 6 Aralık 1922 tarihli Lausanne’dan Ankara’ya çekilen cevabi telgrafta ise; Ermeni mübadelesini konuşacak muhatap olmadığı ve elde edilmiş diplomatik kazanımlardan vazgeçmemek adına Ermeni nüfusun mübadelesinin gündeme getirilmediği belirtilmiştir.12




II LAUSANNE BARIŞ KONFERANSI ÖNCESİ YUNANİSTAN


Kuruluşundan Balkan Savaşlarına kadar geçen zaman içerisinde Yunanistan homojen bir ulus haline gelmiş, ancak bu bütünlük Trakya’nın Yunanistan’a katılması ile bozulmuştur. 1913 sonrası Makedonya, Girit, Epir ve Ege adalarının da Yunanistan’a katılması ile ülkedeki Türk, Ulah, Slav ve Arnavutların sayısı artmış ve yabancıların sayısı toplam nüfusun %20’sine ulaşmıştır.13


Yunanistan I. Dünya Savaşı’nın başlangıcında tarafsız kalmış, 1917 Haziran ortasında Yunanistan Kralı’nın tahttan feragati üzerine başbakan olan Venizelos, İngiltere ve Fransa’nın yanında yer alarak Yunanistan’ı savaşa sürüklemiştir. 1919 Paris konferansında Venizelos, itilaf devletlerinin

10 Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım, Cilt 3, İstanbul, Altındağ Yayınevi, 1968, s.982.
11
Bilal Şimşir, Lausanne Telgrafları: Türk Diplomatik Belgelerinde Lausanne Barış
Konferansı (Kasım 1922-Şubat 1923), Cilt:1, Ankara TTK, 1990, s.163.
12 Şimşir, a.g.e., s.172.
13 Seçil AKGÜN, “Birkaç Amerikan Kaynağından Türk-Yunan Mübadelesi Sorunu”, 3. Askeri Tarih Semineri, Türk-Yunan İlişkileri, Ankara, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, 1986, s.242.

[eyuphuseyin]

yanında savaşa girmiş olmanın bahşettiği kayırmacılığı Batılı devletlerden fazlasıyla görmüştür. Örneğin Lloyd George, Venizelos için “Perikles’ten∗sonra Yunanistan’ın yetiştirdiği en büyük devlet adamı” derken, Lausanne’da Yunanistan’ın isteklerini incelemekten sorumlu komisyon başkanı Harold Nicholson da Venizelos için “Avrupa’da Lenin ile birlikte yegane büyük adam Venizelos’tur” açıklamasını yapmıştır.14


I. Dünya Savaşı sonrası Yunanistan’ın İstanbul merkezli olarak Türkiye’deki faaliyeti; Yunan hükümetinin finanse ettiği ve İstanbul’daki İngiliz Yüksek Komiserliği’nin de desteklediği özel bir komisyon aracılığı ile I. Dünya Savaşı sırasında Türk ordusunu kumanda eden Alman General Liman Von Sanders’in tavsiyesi üzerine İtilaf devletlerine gizlice yardım etmelerini önlemek için Anadolu’nun iç taraflarına yerleştirilen Hıristiyan nüfusun, eski yerlerine getirilmesidir.15


Venizelos, Lausanne’da arkasındaki tüm desteğe rağmen savaştan yenik çıkmış bir temsilcidir ve 15 Aralık 1922 tarihi itibariyle toplam 890.000 Anadolu ve Trakya Rum’unun Yunanistan’da büyük şehirlere ve Ege adalarına yığıldığının farkındadır.16 Yunanistan’da nüfusunun dörtte birini oluşturan bu kitleyi ekonomik ve sosyal açıdan denetim altına alacak bir hükümet de yoktur.


Kurtuluş savaşında yenilmesinin ardından Sakız ve Midilli adalarına sığınan Yunan askeri birlikleri, İhtilal Komitesi’nin önderliğinde 10-23 Eylül 1923 tarihleri arasında baş kaldırmış ve 26 Eylül 1923’te iktidarı ele geçirmiştir. İktidarı ele geçiriş kralın tahttan çekilmesi ile gerçekleşmesine



∗ Perikles: MÖ. 495-MÖ.429 yılları arasında yaşamış Atinalı asker ve devlet adamı.

Demokrasiyi tam anlamı ile uygulayarak aristokrasiyi savunan siyasi partilere karşı çıkmış, halkın yüksek devlet kademelerine gelmesini sağlamıştır. Aralarında Aisyklos, Sophokles, Eupides ve Sokrates’in de bulunduğu şair, tiyatro yazarı ve düşünürlerin içerisinde yer almıştır. Bu konuda bkz. Büyük Kültür Ansiklopedisi, Cilt: 10, s.3817.
14 Nejat Göyünç, “Sevres’ten Lausanne’a”, Belleten, Sayı:183, Temmuz 1982, s.551. 15
Alexander Arastasius Pallis, Yunanlıların Anadolu Macerası (1915-1922), çev. Orhan
Azizoğlu, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 1997, s.104.
16 Aktar, a.g.m., s.62.

[eyuphuseyin]

rağmen halk “Kralcılar” ve “Venizeloscular” olarak ikiye ayrılmış ve bu durum yıllarca sürerek siyasal iktidarsızlığa yol açmıştır.17


Lausanne Barış Konferansı öncesinde Yunan heyetinin

belirlenmesinde konferansın diğer katılımcı devletlerinden farklı bir yöntem izlenmiş, İhtilal Komitesi, Paris’te hiçbir resmi görevle yükümlü olmaksızın bulunan Venizelos’tan Lausanne’da Yunan heyetini temsil etmesini istemiştir.18


Yunanistan’ı temsil eden Venizelos ve Caclamanos, diğer heyetlerden farklı olarak, ellerindeki yetkiyi her hangi bir “ad referandum” kaydına bağlı olmaksızın kullanmıştır. Yani konferanstaki herhangi bir belgeyi Yunan hükümetine danışmadan imzalama yetkisine sahip olmuşlardır.19 Kısacası, Lausanne’de Yunanistan’ın siyasi iktidar zayıflığı Venizelos’un sahip olduğu güçlü yetkiler ile giderilmiştir.



III. LAUSANNE BARIŞ KONFERANSI’NDA MÜBADELE


Ahali mübadelesinin ilk ortaya çıkışı, ABD Hükümetinin, Lausanne Barış Konferansına iştirak eden itilaf devletleri hükümetlerine gönderdiği 30 Ekim 1922 tarihli muhtıradır. Muhtıranın 5.maddesinde; “Problemin en olumlu çözümü, Küçük Asya ile Yunanistan’daki Hıristiyan ve Müslüman azınlıkların mübadelesi olabilecektir” ifadesi yer almaktadır.20


Lausanne’da heyetler arası görüşmelerde ahali mübadelesinin gündeme gelişi ise, Türk heyetinden Rıza Nur’un anlatımına göre, 1 Aralık 1922 günü İngiliz delegasyonu başkanı Lord Curzon’un Türk ve Yunan

17 Melek Fırat, “1913-1923 Yunanistan’la ilişkiler”, Ed.Baskın ORAN, Türk Dış Politikası,
Cilt:I, İstanbul, İletişim Yayınları, 2001, s.326.
18 a.g.e., s.326.
19 Yusuf Hikmet Bayur, Türkiye Devletinin Dış Siyasası, Ankara, Ankara, Türk Tarih
Kurumu, 1995, s.121.
20 Kamuran Gürün, Savaşan Dünya ve Türkiye, İstanbul, Bilgi Yayınevi, 1986, s.407.

[eyuphuseyin]

tarafları arasında harp esirleri ve ahali mübadelesi meselelerinin hallini teklif etmesi ile gerçekleşmiştir. Lord Curzon bu meseleye bir an önce çözüm bulunmasını istemiş, buna gerekçe olarak da ekonomisi tarıma dayalı olan her iki ülke için de gelecek yılın ürününü elde etmenin yüksek derecede öneme haiz olmasını göstermiştir. Lord Curzon’un teklifinin ardından Nansen’in bu konuda hazırlamış olduğu rapor okunmuş ve delegelerin fikirlerini bildirmeleri istenmiştir.21


Türk delegasyonunda bulunan ve Azınlık Komisyonu’nda Türkiye adına yer alan Rıza Nur’un hatıralarından öğrenildiğine göre ahali mübadelesinin gündeme geleceğinden Türk heyeti haberdar değildir. Rıza Nur durumu şöyle anlatır: “Hayrette kaldım. Bu mübadele benim Türkçülük noktasında özel emelim idi; fakat böyle tarihte görülmemiş bir şeyi nasıl teklif edeceğim diye öteden beri düşünüp duruyordum. Şimdi kendi kendine ortaya geldi. Yani gökten düşmüş minkudret oldu.”22


Türk heyeti başkanı İsmet İnönü de, mübadele konusunun oturum gündemine alınmış olmasına hayret etmiş, Türkiye ile Milletler Cemiyeti (MC) arasında resmi bir ilişki bulunmadığından rapor kişisel nitelikte bir nitelikte bir çalışma olarak tanımlanmış Türk yetkililer ile yapıldığı iddia edilen temasların kişisel görüşme noktasından ileri götürülemediğine işaret etmiştir.23 Oysa Nansen, Türkiye’de kalmış tetkikler yapmış ve yaptığı resmi görüşmelere dayanarak hazırladığı raporunda şöyle demiştir:


“Türk ve Rum’un mübadelesi için fikrimi komisyona bildirmeye Lord Curzon beni davet etti. Bu mesele iki aydan beri mütalaa ve tetkik edilmektedir. Bizzat yaptığım araştırmalar ahali mübadelesinin yakın şarkta sulh ve ekonomi istikrarı için zaruri bir şey olduğunu göstermiştir. Cemiyet-i Akvam beni siyasi mültecilere yardım için göndermişti. İstanbul’da dört büyük devletin (İngiltere, Fransa, Rusya, Amerika Birleşik Devletleri) mümessilleri, Türk ve Rum azınlıkların mübadelesi için bu iki hükümet nezdinde derhal icrası için teşebbüste bulunmamı söylediler. Bu iki hükümetle de temas ettim. Yunan





21 Rıza Nur, Joseph C. Grew, Lausanne Barış Konferansı’nın Perde Arkası, İstanbul,

Örgün Yayınevi, 2003, s.124.
22 Rıza Nur, Joseph C. Grew, a.g.e., s.124.
23 Seha L. Meray, Lausanne Barış Konferansı Tutanaklar-Belgeler, İstanbul, YKY, 2001, s.122-123.

[eyuphuseyin]

hükümetinin resmen rızasını aldım. Ankara hükümeti ile müzakerem de epeyce ilerlemişti. Bu mesele vahim bir ekonomik meseledir. Mübadele tam ve aceleyle yapılmalıdır.”24


Rıza Nur ve İsmet İnönü’ün aksine Nansen, Türk hükümeti ile de görüşüldüğünü belirtmiştir. Anlaşılan odur ki Lausanne’a gönderilen heyet bu konuda bilgilendirilmemiştir. Ancak Rıza Nur’un teklife ilişkin değerlendirmesi şöyledir:


“Türkiye’yi asırlardan beri kendisine zaaf sebebi olan, isyanlar yapan, ecnebi devletlere alet olan unsurlardan kurtarmak, yeknesak Türk yapmak en mühim şeydi. Keza benim fikrimi işgal eden şeylerin de en mühimi idi; fakat nasıl teklif edeceğimi düşünüyordum. Ağır ve emsalsiz iş. Kabul ettirilmesi, hatta teklifi bile çok güçtü. Allah’tan onlar teklif ettiler.”25


Türk heyeti nüfus mübadelesi teklifinden gayet memnundur. Türk heyetinin değerlendirmesi; Nansen’in bu teklifte bulunmaya İngilizler tarafından sevkedildiği şeklindedir. Yunanistan’ın teklifi kabul etme nedeni ise Anadolu’da Rumların imha edilmesi korkusu olarak yorumlanmıştır.26


Nansen, raporunda; Rumların bıraktıkları bakımlı toprakları işletmek için gereken nüfusun hemen ve iyi koşullar altında Türkiye’ye sığınacaklarına ve Yunanistan’ın çeşitli şehir ve kasabalarına sığınarak oralarda toplanmış göçmenlerin kendi ihtiyaçlarını kendi başlarına sağlama olanağını elde edeceklerine yer vermiştir. Bunun için mübadelenin hiç olmazsa Şubat sonundan önce yani üç ay içerisinde gerçekleşmesi öngörülmüştür.27


Nansen,yapmış olduğu konuşmada taraflarca sanılanın aksine,mübadeleye ilişkin görüşmelerin uzun ve güç olmayacağı ve Bulgar-Yunan Hükümetleri arasında gerçekleştirilen nüfus mübadelesinden yararlanılacağını vurgulamış, bahse konu antlaşmanın tarafların oluru ile iki hafta içerisinde imza edilebileceği tahmin edilmiştir.28

24 Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım, ss.1040-1041.
25 R.Nur-C.Grew, a.g.e., s.124.
26 R.Nur-C.Grew, a.g.e., ss. 126.
27 Seha L. Meray, a.g.e., s.121.
28 Seha L. Meray, a.g.e., s.121.

[eyuphuseyin]

Raporun okunması sonrasında Türk heyeti, konunun azınlıklar meselesi ile birlikte ele alınmasını istemiş, Yunanistan ise, Nansen’in teklif ettiği ilkeleri kabul ederek mümkün olduğu kadar çabuk bir çözüm bulunmasından yana olduğunu belirtmiştir.29 Böylece konuya ilişkin bir alt komisyon kurulması kararlaştırılmış ve Lord Curzon, konferans çağrısında bulunan üç büyü devletin temsilcisi, Yunanistan ve Türkiye’nin birer temsilcisinin katılacağı küçük bir alt komisyonun kurulmasını hemen teklif etmiştir. Komisyonun görev kapsamına ilişkin olarak kabul ettiği karar:


“Savaş tutsakları ile rehinelerin geri verilmesini içine almak üzere, Yunanistan ile Türkiye arasında nüfus mübadelesi sorununun, konferansa çağıran üç büyük devletle, Türkiye ve Yunanistan devletlerinin birer temsilcisinden kurulu ve bir İtalyan temsilcisinin başkanlığını yapacağı bir alt komisyonun incelemesine havale edilmesine ve alt komisyonun bu soruna ilişkin olarak Dr. Nansen’i dinlemesine ve yararlı göreceği tanıkları toplamasıdır.”30


Ancak taraflar arasında antlaşmaya varılmadan önce bazı sorunlar ortaya çıkmıştır, bunlar: Mübadelenin zorunlu ya da isteğe bağlı olup olmayacağının kesinleşmemesi, antlaşmanın her iki ülke için de kapsamının belirsizliği, mübadeleyi uygulayacak Karma Komisyon ya da başka bir organın niteliğidir.


Nansen, mübadeleyi uygulayacak komisyon konusunda Yunan-Bulgar Nüfus Mübadelesi Antlaşması’nın uygulanmasını denetleyen Karma Komisyon’u örnek göstermiş ve Türk-Yunan nüfus mübadelesinde de ilgili hükümetlerin birer temsilcisi ve MC Meclisi’nce atanmış iki temsilcinin yer alacağı Karma Komisyon kurulmasını önermiştir.31


Komisyonun kurulmasının ardından yaşanan ikinci sorun;mübadelenin zorunlu mu isteğe bağlı mı olacağı konusudur. Venizelos, Türk nüfusun Yunanistan’dan zorla ayrılmamasını istemiş, ayrıca binlerce Rum’un

29 Seha L. Meray, a.g.e., ss.123-124.
30 Seha L. Meray, a.g.e., s.128-129.
31 Seha L. Meray, a.g.e., ss.121-122.

[eyuphuseyin]

İstanbul’dan ayrılmak zorunda bırakılmasını da kabul etmemiştir. Türk heyeti ise, mübadelenin İstanbul’u da kapsayacak şekilde zorunlu olmasından yana tavır takınmıştır.


Lord Curzon, herkesin iç güdüsüyle isteğe bağlı mübadeleden yana olacağını,ancak kurulacak al komisyonda bu konunun karara bağlanabileceğini belirtmiştir. Ayrıca,Lord Curzon isteğe bağlı mübadelenin uygulanmasının aylar alabilme olasılığının, mübadelenin nedeni olan bir an önce toprağın işlenmesi ve Yunanistan’a yığılan göçmenlerin yerleşim sorunun mümkün olan en kısa zamanda çözülmesi gerekliliğine de değinmiştir.32 Sonuçta komisyon mübadelenin zorunlu olmasını karara bağlamıştır.


Üçüncü sorun mübadelenin kapsamına ilişkindir. Türk heyeti savaşın yeni bitimi ve İstanbul’un düşman işgalinden kurtuluşunun henüz gerçekleşmesi nedeniyle ülkelerinde bulunan Rum sayısı hakkında ellerinde sağlıklı verilerin olmadığını belirtmiş, Yunan heyeti ise Yunanistan’da bulunan Türk nüfusun 450.000-480.000 arası olarak tahmin edildiğini açıklamıştır. Ancak Konferans sırasındaki en şaşırtıcı rakam, Hilal-i Ahmer Cemiyeti Reisi Hamit Bey’in, Dr. Nansen’e verdiği ve Doğu Trakya Rumlarının nüfusunun 320.000 olarak gösterildiği rakam olmuştur, nitekim bu rakam Yunan heyeti tarafından Doğu Trakya için verilen 300.000 rakamından bile büyüktür.33


Lord Curzon, Küçük Asya’da 500.000, İstanbul’da ise 15.000 Rum yaşadığını belirtmiştir. Curzon İstanbul’da yaşayan Rum azınlığın, Türkiye’nin ticari hayatındaki etkinliğine komisyon toplantılarında sık sık değinerek İstanbul’un mübadele kapsamı dışında bırakılması ve 124.000 kişi olarak tahmin edilen Batı Trakya Türk nüfusunun da aynı kapsamda değerlendirilmesini istemiştir.34 Sonuçta Türk heyeti İstanbul Rumlarının


32 Seha L. Meray, a.g.e., s.126.
33 Seha L. Meray, a.g.e., s.126.
34 Seha L. Meray, a.g.e., s.127.

[eyuphuseyin]

mübadele dışı bırakılmasını kabul etmiş, ancak şu şartların varlığında ısrarcı olmuştur.


1. Türk uyruğu olmayan bütün Rumlar ile İstanbul doğumlu olmayan

Türk uyruğu Rumların İstanbul’dan çıkarılması.

2. Son üç yıl içinde Türkiye’ye karşı düşmanca davranışlar içinde

bulunan Rum derneklerinin ve birliklerinin İstanbul’dan çıkartılması.

3. İstanbul Rumlarına tanınan ayrıcalıktan yalnızca Beyoğlu, İstanbul

ve Üsküdar Rumlarının yararlanması.

4. Evrensel patrikliğin bütün kurulları ve organları ile birlikte İstanbul’dan uzaklaştırılması.35


Uzun süren çalışmalar sonrası Türkiye son koşul hariç diğerlerinden vazgeçmiş, patrikhane konusu Lausanne’da oluşturulan I. Komisyon’a bırakılmış ve İstanbul Rumları da mübadele dışı sayılmıştır.


Mübadele konusu Azınlıklar Komisyonu’nda görüşülmüş, Türk heyeti adına Rıza Nur, Yunanistan adına ise Venizelos ve Caclamanos müzakereleri yürütmüştür. Ahali mübadelesi alt komisyonda 13 oturumu işgal etmiş ve 27 Ocak 1923 günü sonuçlanmıştır. Türk ve Yunan Ahalisinin Mübadelesine Dair Mukavelename ve Protokol, Lausanne Konferansı kesintiye uğramadan önce 30 Ocak 1923 günü Türk ve Yunan taraflarınca imza edilmiştir. Sözleşme, Lausanne Barış Antlaşmasının tasdiki tarihinde yürürlüğe gireceğinden, Türkiye tasdik formalitesini Yunanistan’dan daha geç sonuçlandırmış ve sözleşme, 23 Ağustos 1923 tarihinde yürürlüğe girebilmiştir.36 Türk heyetinden R.Nur; mübadele kararının anlamını şöyle açıklamıştır: “Vatanımızda başka ırkta, başka dilde, başka dinde adam bırakmamak en esaslı, en adil, en hayati iştir. Bu sebepledir ki, zaten ben Türkçülüğe, şiddetli Türk nasyonalistliğine çok yıllardan beri dökülmüşüm.”37


35 Fırat, a.g.m., s.332.
36 Kamuran Gürün, Savaşan Dünya ve Türkiye, İstanbul, Bilgi Yayınevi, 1986, s.407.
37 Seha L. Meray, a.g.e., s. 129.

[eyuphuseyin]

Ayrıca, Lausanne Antlaşmasında statülerinin belli olmaması nedeniyle Batı Trakya, Gökçeada ve Bozcaada mübadele antlaşmasının kapsamı dışında bırakılmıştır. Mübadeleye ilişkin protokol sonrasında kesinleşen
Lausanne antlaşmasının 14. maddesine göre ise; Gökçeada ve Bozcaada mübadele dışında bırakılmıştır. 1920 tarihinde iki adada yaklaşık 9.000 Rum yaşamaktadır.38




IV. TÜRK VE YUNAN HALKLARININ MÜBADELESİNE İLİŞKİN SÖZLEŞME VE PROTOKOL


Türk heyeti adına Mustafa İsmet, Rıza Nur ve Hasan (Saka), Yunan heyeti adına ise Venizelos ve Caclamanos imzalarını taşıyan Türk ve Rum Nüfus Mübadelesine İlişkin Sözleşme ve Protokol, 30 Ocak 1923 tarihinde imza edilmiştir.39


Sözleşmenin 1. maddesine göre mübadele, Türkiye’de oturan Rum Ortodoks dininden Türk uyruklular ile Yunanistan’da oturan Müslüman dininden Yunan uyruklular arasında gerçekleşecektir.


Sözleşmenin 2. maddesine göre ise; mübadele kapsamına İstanbul’da oturan Rumlar ve Batı Trakya’da oturan Müslümanlar dahil edilmemiştir. Sözleşmeye göre; İstanbul’da oturan Rumlar; 1912 yasası ile sınırlandığı biçimde İstanbul belediye sınırları içinde 30 Ekim 1918 tarihinden önce yerleşmiş tüm Rumlardır. Mübadele kapsamının dışında tutulan Batı Trakya Müslümanları ise; 1913 Bükreş Antlaşması’nın saptamış olduğu sınır çizgisinin doğusundaki bölgeye yerleşmiş olan Müslümanlardır.

38 Baskın ORAN, “Kalanların Öyküsü” , Der. Renee Hirschon, Ege’yi Geçerken-1923 Türk- Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005, s.167.
39
İsmail Soysal, Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları (1920-1945), Cilt I, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1983, ss.177-183.

[eyuphuseyin]

Yunanistan’a ilk gönderilecek olanlar sözleşmenin 4. maddesinde sayılmış, buna göre; aileleri Türk ülkesini daha önce bırakıp gitmiş olup da kendileri Türkiye’de alıkonulmuş bulunan Rum halkından vücutça sağlam erkekler bu kapsamda değerlendirilmiştir. Mübadele kapsamında yer alanların gidişine kesinlikle engel olunmayacaktır, ancak 6. maddede belirtildiği üzere; göçmenin kesinleşmiş bir hapis cezası bulunduğu, henüz kesinleşmemiş bir cezaya çarptırıldığı ya da kendisine karşı ceza kovuşturması yürütüldüğü durumlarda, söz konusu göçmen cezasını çekmek ya da yargılanmak üzere, kendisine karşı kovuşturmada bulunan ülkenin makamlarınca, gideceği ülkenin makamlarına teslim edilecektir. Mübadillerin uyrukluklarının değişimi için herhangi bir işlem yapılmasına gerek görülmemiştir. 7. maddeye göre; göçmenler vardıkları ülkenin topraklarına ayak bastıkları anda bu ülkenin uyrukluğunu edinmiş sayılmışlardır.


Mübadiller her türlü taşınır mallarını yanlarında götürme hakkına sahip olmuştur. Ancak yanlarında götüremeyecekleri malları bulundukları yerde bırakacaklardır ve 8. maddeye göre; yerel makamlar bırakılan taşınır malların dökümünü ve değerini malları bırakan göçmenin gözleri önünde saptayacak, malların dökümünü gösterir tutanaklar dört örnek olarak düzenlenecek ve bunlardan birincisi yerel makamlarca saklanacak, ikincisi karma Komisyon’a sunulacak, üçüncüsü göç edilecek ülkenin hükümetine, dördüncüsü de göçmene verilecektir.


Sözleşmenin işleyişinden sorumlu olarak 11. maddede öngörüldüğü üzere Karma Komisyon’un kurulması kararlaştırmış. Buna göre; bağıtlı yüksek tarafların her birinden (Türkiye ve Yunanistan) dört ve I. Dünya Savaşı’na katılmış devletlerin uyrukları arasından MC Konseyi’nin seçeceği üç üyeden oluşan ve Türkiye’de ya da Yunanistan’da toplanacak olan bir Karma Komisyon kurulacaktır. Karma Komisyon gerekli gördüğü durumlarda kendisine bağlı olarak alt komisyonlar da kurabilecektir.