ULUS İNŞASINDA ZORUNLU GÖÇ UNSURU: TEK PARTİ DÖNEMİ (1923-1945) İSKAN KANUNLARI Hayriye YÜKSEL

[eyuphuseyin]

Sonuçta mübadele amacına ulaşabilmiş ve homojen bir ulus inşa edilebilmiş midir? Her iki devlet için de bu sorunun cevabı kısmen evet, kısmen hayırdır. Sorunun cevabı evettir, çünkü her iki devlette de nüfusun büyük çoğunluğu Türk veya Yunandır. Sorunun cevabı hayırdır, çünkü ulusların diğerine tahammül edemeyerek daha kötü felaketlere
sürüklenmesini engellemek için yapılan mübadele tam tersi bir netice yaratmış ve içindeki az miktar azınlıktan (Türk/Rum) rahatsız olunur hatta bu azınlıkların “kin state” lerine karşı bile kadim nefretler beslenir hale gelinmiştir.


Mübadeleden öte ulus inşasının ilk aşamasında din kriterinin esas alındığını gösteren bir başka örnek de Türk etnisitesine mensup olmasına rağmen Müslüman olmadıkları için Türkiye’ye yerleşmelerine izin verilmeyen Gagavuz Türkleridir.


İçteki faklılıkları dışarı atan, dıştaki benzerlerini de içeri alan Türkiye Cumhuriyeti için ulus inşasının ikinci aşamasını, ulusun bir diğer içsel öğesi dil oluşturmuştur. Ülkenin farklı bölgelerinde farklı bir dil konuşan, farklı etnik kökenden geldiklerine inan ve daha da önemlisi devlet/rejim aleyhtarı ayaklanma çıkaran halka, Türk kültürüne ait olduğunun hatırlatılması gerekmiştir.


1927 yılında 13.6 milyonluk nüfusun %9’u anadilini Kürtçe olarak ifade etmiş, aynı oran 1935 nüfus sayımına göre 16.598.037 olan toplam nüfusta da değişiklik göstermemiştir.1 Bu oranlar yönetici elitte kaygıya neden olmuş ve Türk kültürüne sahip olmayan unsurlar ile Türk kültürüne sahip ulusun yer değiştirmesini öngören 1934 tarihli İskan Kanunu’nun uygulanmasına geçilmiştir.





1 Ali Erman Özsoy, İsmet Koç, Aykut Toros, “Türkiye’nin Etnik Yapısının Ana Dil Sorunlarına Göre Analizi”, Nüfus Bilim Dergisi, Yıl: 1992, Say: 14., ss.109-110.

[eyuphuseyin]

1934 tarihli İskan Kanunu amacına ulaşmış ve homojen bir ulus inşa edilmesi kapsamında tek hakim kültürün Türk kültürü olmasını sağlayabilmiş midir? Bu sorunun cevabı 1945 nüfus sayımına göre evet olabilir, nitekim 1945 nüfus sayımına göre 18.790.174 toplam nüfusa sahip Türkiye’de anadilini ve ikinci dilini Kürtçe olarak belirten kişi sayısı: 1.137.532’dir yani nüfusun %6’sıdır ve bu rakam 10 yıl öncesine göre %3’lük bir azalışa işaret etmektedir.2


Ancak sorunun cevabı kesinlikle hayırdır, çünkü İskan Kanunu, tek taraflı işleyen bir mekanizmayı öngörerek Türk kültürüne mensup kişilerin, bu kültürün hakim olmadığı Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da iskanını zorunlu kılmamış, dolayısıyla bu yerler Türk kültürünün bir parçası olamamıştır. Bunu kanıtlamanın en iyi yolu da yine bir nüfus sayımına ilişkin rakamlardır. 1990 yılına ait nüfus sayımında anadil sorusu yer almamasına rağmen, 1965 yılı rakamlarına atıfta bulunularak projeksiyon yöntemiyle yapılan tahmine göre; anadilini Kürtçe olarak belirten kişilerin sayısı %6’dır ve bu rakam, İskan Kanunu uygulamasının hemen ardından gerçekleştirilen nüfus sayımı verileri ile aynıdır.3 Nüfus sayımının ötesinde Türkiye’de bulunan Kürtlerin anadilde eğitim, Kürtçe televizyon/radyo yayını gibi talepleri de İskan Kanununun amacına ulaşamadığının en güncel kanıtlarıdır.


Devlet inşası, ulus inşasından önce gerçekleşebildiği gibi ortak bir sadakat ve bağlılık duygusu ile ulusal kültür olmadan da varolabilir. Ulus inşası ise; etnik, ırksal, sınıfsal ayrılıklar bir devletin birliğini, meşruluğunu ve varlığını tehdit etmeye devam ettiği sürece tamamlanamayacaktır. Devlet, bu noktada yeni tedbirler alma gereğini duyacak ve ulus-devlet inşa etmek için içerisinde zorunlu göçün de yer aldığı yeni arayışlar içerisine girecektir.


Osmanlı devletinde, imparatorluğun gelirini artırmak, “reaya”yı en verimli sahalarda ve rasyonel bir şekilde çalıştırmak, yeni fethedilen

2 Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü Kayıtları, Ankara, 1950, s.108.
3 Özsoy, Koç, Toros, a.g.e., s.110.

[eyuphuseyin]

memleketi şenlendirmek, askeri sevkiyatı ve erzak tedarikini kolaylaştıracak şekilde yollar boyunca köyler ve kasabalar kurarak nakliyat ve seyahati teşkilatlandırmak ve nihayetinde yabancı bir memlekette diğer düşman unsurlar arasında yerleştirilecek Türk ve Müslüman muhacirler ile siyasi ve askeri emniyeti sağlamak gibi gayeler ile iskan politikasının bir parçası haline getirilen “zorunlu göç” uygulaması4, “ulus inşasında” kullanılabilir bir araç değildir.


Ne Türk-Yunan nüfus mübadelesinde, ne de 1934 tarihli İskan Kanunu uygulamasında “zorunlu göç” yöntemiyle ulus inşası amacına ulaşabilmiştir. Hatta homojenleştirme amacı farklı etnik mensubiyetlerin birbirlerini algılayış tarzlarını radikalleştirerek sorunun günümüze kadar gelmesine menfi anlamda katkı sağlamıştır.

4 Ömer Lütfi Barkan, “Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler”, İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt:13, Yıl:1951-1952, ss.57-58.

[eyuphuseyin]

KAYNAKÇA


“150’likler ve Hoybun Cemiyeti”, Toplumsal Tarih, Şubat 1999, s.51.

AĞANOĞLU, H.Yıldırım, Osmanlı’dan Cumhuriyete Balkanlar’ın Makus Tarihi:Göç, İstanbul, Kum Saati Yayınları, 2001.

AKGÖNÜL, Samim ,“Göçmenliğe Dair Kelimeler,” Virgül, Mayıs 2006, ss.58- 71.

AKGÜN, Seçil, “Birkaç Amerikan Kaynağından Türk-Yunan Mübadelesi Sorunu”, 3. Askeri Tarih Semineri-Türk-Yunan İlişkileri, Ankara, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, 1986.

AKIN, Rıdvan, “TBMM’nin Lausanne Siyaseti ve Heyet-i Murahhasa’nın Karşılaştığı Belli Başlı Sorunlar”, Belgelerle Türk Tarihi, Haziran 2000, Sayı:41, ss.32-47.

AKTAR,Ayhan, “Nüfusun Homojenleştirilmesi ve Ekonominin Türkleştirilmesi Sürecinde Bir Aşama”, Der: Renee HIRSCHON, Ege’yi Geçerken-1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005, ss.111-161.

-----------------, “Türk Yunan Nüfus Mübadelesinin İlk Yılı: Eylül 1922-Eylül 1923”, Der.Müfide PEKİN, Yeniden Kurulan Yaşamlar: 1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005, ss.41-75.


AKYOL, Mustafa, Kürt Sorununu Yeniden Düşünmek, Yanlış Giden Neydi, Bundan Sonra Nereye? İstanbul,Doğan Kitap, 2006.

ALAKOM, Rohat, “Kürt Örgütlenme Tarihi”, Tarih ve Toplum, Ocak 2001, Sayı 205, ss.19-21.

ALEXANDİRİS, Alexis, “Din ve Etnisite: Yunanistan ve Türkiye’deki Azınlıkların Kimlik meselesi”, Der: Renee HIRSCHON, Ege’yi Geçerken- 1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005, ss. 185-209.

Ana Britanica, Cilt-9.

Ansiklopedik Hukuk Sözlüğü, Ankara, Seçkin Kitabevi, 1985.

ARI, Kemal, Büyük Mübadele: Türkiye’ye Zorunlu Göç (1923-1925), İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2003.

[eyuphuseyin]

-----------------, “Yunan İşgalinden Sonra İzmir’de Emval-i Metruke ve Fuzuli İşgal Sorunu”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 15, Temmuz 1998, ss.678-694.

-----------------, “Cumhuriyet’in Nüfus Politikası”, Toplumsal Tarih, Kasım 2003, ss.28-31.

-----------------, “Cumhuriyet Dönemi Nüfus Politikasını Belirleyen Temel Unsurlar”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Mart 1992, s.406-412.

ARMAOĞLU, Fahir, 20.Yüzyıl Siyasi Tarihi 1914-1995, İstanbul, Alkım Yayınevi.

AYDEMİR, Şevket Süreyya, İkinci Adam, I.Cilt (1884-1938), Ankara, Remzi Kitabevi, 2001.

BARKAN, Ömer Lütfi, “Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler”, İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt:13, Yıl:1951-1952, ss.42-70.

BARUTCISKI, Michael, “Lozan’a Yeniden Bir Bakış: Uluslararası Hukuk ve Siyasette Nüfus Mübadeleleri”, Der: Renee HIRSCHON, Ege’yi Geçerken- 1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005, ss.31-54.

Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü Kayıtları, Ankara, 1950, s.108.

BAYSANOĞLU, Şevket (Haz.), Kürt Aşiretleri Hakkında Sosyolojik Tetkikler-Ziya Gökalp, İstanbul, Sosyal Yayınlar, 1992.

BAYUR, Yusuf Hikmet, Türkiye Devletinin Dış Siyasası, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1995.

BEDİRHAN, Celadet Ali, Kürt Sorunu Üzerine, Avesta, 1997.

BELLİ, Mihri, Türkiye-Yunanistan Nüfus Mübadelesi-Ekonomik Açıdan Bir Bakış, İstanbul, Belge Yayınları, 2006.

BEŞİKÇİ, İsmail, Doğu Anadolu’nun Düzeni Sosyo-Ekonomik ve Etnik Temelleri, Ankara, Yurt Kitap-Yayın, 1990.

--------------, CHF Tüzüğü (1927) ve Kürt Sorunu, Ankara, Yurt Kitap Yayın, 1990.

--------------, CHF’nın Programı (1931) ve Kürt Sorunu, Ankara, Belge Yayınları, 1990.

[eyuphuseyin]

--------------, Tunceli Kanunu (1935) ve Dersim Jenosidi, Ankara, Yurt Kitap Yayın, 1992.

BİLGİN, Nuri, “Cumhuriyetçi Yurttaşlık Modeli ve Yeni Meydan Okuyuşlar,” Demokrasi Platformu, Yıl:2, Sayı:5, Kış 2006, ss.1-18.

BULUT, Faik, Dersim Raporları, İstanbul, Evrensel Basım Yayın, 2005.

--------------, Kürt Sorununa Çözüm Arayışları-Devlet ve Parti Raporlarlı, Yerli ve Yabancı Öneriler (1920-1997), İstanbul, Ozan Yayıncılık, 1998.

Büyük Kültür Ansiklopedisi, Cilt: 10.

CENGİZKIRAN, Ali, “Türkiye’de Mübadele Konut ve Yerleşim Politikası”, Der. Müfide PEKİN, Yeniden Kurulan Yaşamlar-1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, ss.285- 337.

CİLLAV, Haluk, Nüfus İstatistikleri ve Demografinin Genel Esasları, İstanbul, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Yayını, 1960.

COLONAS, Vassilis, “1923’ten Önce ve Sonra Küçük Asya Rumlarının Konut Sorunu ve Mimari Tarzı”, Der: Renee HIRSCHON, Ege’yi Geçerken-1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, ss.249-270.

ÇAY, Abdülhaluk, Her Yönüyle Kürt Dosyası, Ankara, Turan Kültür Vakfı Yayınları, 1996.

CELİL, Celile, M.S. LAZAREV, O.D.İ.JAGALİNA, M.A.GASARATYAN, Ş.MİHOYAN, Yeni ve Yakın Çağda Kürt Siyaset Tarihi, İstanbul, Peri Yayınları, bilatarih.

ÇİÇEKOĞLU, Feride, Suyun Öte Yanı, İstanbul, Can Yayınları, 1992.

DÜNDAR, Fuat, İttihat ve Terakki’nin Müslümanları İskan Politikası, İstanbul, İletişim Yayınları, 2001.

Dünya Mültecilerinin Durumu “Bir İnsanlık Sorunu, BMMYK, Oxford University Press, 1999.

ERÖZDEN, Ozan, Ulus-Devlet, Ankara, Dost Kitabevi, 1997.

FIRAT, Melek, “1913-1923 Yunanistan’la ilişkiler”, Ed.Baskın ORAN Türk Dış Politikası, Cilt:I, İstanbul, İletişim Yayınları, 2001,ss.178-238.

[eyuphuseyin]

GERAY, Cevat, Türkiye’den ve Türkiye’ye Göçler ve Göçmenlerin İskanı,SBF Maliye Enstitüsü Dergisi, 1962, ss.1-34.

GÖÇER, Orhan, Ülke Planlama İlkeleri, İstanbul, Yıldız Üniversitesi Matbaası, 1990.

GÖKTAŞ, Hıdır, Kürtler, İsyan, Tenkil, İstanbul, Alan Yayıncılık, 1991.

GÜMÜŞ, Okan, Aziz SEVİ, Ansiklopedik Uluslararası İlişkiler Sözlüğü Ankara, Polat Yayınları, 1991.

GÜRİZ, Adnan, Türkiye’de Nüfus Politikası ve Hukuk Düzeni, İstanbul, Türkiye Kalkınma Vakfı Yayınları, 1975.

GÜRÜN, Kamuran, Savaşan Dünya ve Türkiye, İstanbul, Bilgi Yayınevi, 1986.

Güvensizlik Mirasının Aşılması: Devlet ve Yerinden Edinilmiş Kişiler Arasında Toplumsal Mutabakata Doğru, İstanbul, TESEV, 2006.

HALAÇOĞLU, Yusuf, 18.Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun İskan Siyaseti ve Aşiretlerin Yerleştirilmesi, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1991.

HASRETYAN, M.A., AHMAD, K.M., 1925 Kürt Ayaklanması, Medya Güneşi Yayınları, 1992.

HIRSCHON, Renee, “Lozan Sözleşmesi’nin Sonuçları: Genel Bir Bakış”, Der: Renee HIRSCHON, Ege’yi Geçerken-1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005, ss.17-30.

HROCH, “From National Movement to the Fully-Formed Nation-The Nation- Building Process in Europe”, New Left Review, Sayı:198 (Mart-Nisan 1993), ss.3-20.

JWAİDEH, Wadie, Kürt Milliyetçiliğinin Tarihi Kökenleri ve Gelişimi, İstanbul, İletişim Yayınları, 1999.

KAYA, Ferzende, Mezopotamya Sürgünü-Abdülmelik Fırat’ın Yaşam Öyküsü-, İstanbul, Anka Yayınları, 2003.

KİLİ, Suna, GÖZÜBÜYÜK, A.Şeref, Türk Anayasa Metinleri, İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Bilatarih.

KİRİŞÇİ, Kemal, M.WINROW, Gareth, Kürt Sorunu-Kökeni ve Gelişimi, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2002.

[eyuphuseyin]

KOÇAK, Cemil, Türkiye’de Milli Şef Dönemi (1938-1945), Cilt-1, İstanbul, İletişim Yayınları, 2003.

KONTOİORGİ, Elisabeth, “Makedonya’nın Yunanistan’a Ait olan Kısmına Mülteci Yerleşiminin Ekonomik sonuçları, 1923-1932”, Der: Renee
HIRSCHON, Ege’yi Geçerken-1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus
Mübadelesi, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005, ss.89-110.

KOUFOPOULOU, Sophia, “Türkiye’de Müslüman Giritliler” Der: Renee HIRSCHON, Ege’yi Geçerken-1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus
Mübadelesi, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005, ss.313-328.

KÖKER, Osman, “Kürt İsyanlarının Liderleri Nasıl Yargılandı, Nasıl Asıldı?”, Toplumsal Tarih, Temmuz 1999.ss. 1-8.

KURUBAŞ, Erol, Asimilasyondan Tanınmaya Uluslararası Alanda Azınlık Sorunları ve Avrupa Yaklaşımı, Ankara, Asil Yayın Dağıtım, 2004.

KÜRŞAT, Cengiz, “Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde Lausanne Murahhas Heyeti’ne Verilen Talimatlar”, Belgelerle Türk Tarihi, Temmuz 1998, Sayı:18, ss.1-26.

Malmisanij, Kürt Milliyetçiliği ve Dr. Abdullah Cevdet, Jina Nu Yayınları, 1986.

MERAY, Seha L., Lausanne Barış Konferansı Tutanaklar-Belgeler, İstanbul, YKY, 2001.

MUMCU, Uğur, Kürt-İslam Ayaklanması (1919-1925), Ankara, Um:Ag, 2005.

--------------, Kürt Dosyası, Ankara, Um:Ag, 2005.

NUR, Rıza, Hayat ve Hatıratım, Cilt 3, İstanbul, Altındağ Yayınevi,1968.

NUR, Rıza, GREW, Joseph C., Lausanne Barış Konferansı’nın Perde Arkası, İstanbul, Örgün Yayınevi, 2003.

NURİ H., İskan ve Muhaceret, İstanbul, Tecelli Matbaası, 1934.

Nüfus Hareketleri İstatistiği, Ankara, Başbakanlık İstatistik Genel Müdürlüğü, 1948.

ORAN, Baskın, “Kalanların Öyküsü”, Der. Renee HİRSCHON, Ege’yi Geçerken-1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005, ss.161-164.

[eyuphuseyin]

ORHONLU, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğunda Aşiretlerin İskanı, İstanbul, Eren Yayıncılık, 1987.

ÖZERENGİN, Faruk (Haz.), Kürt Meselesi-Kazım Karabekir, İstanbul, Emre Yayınların, 2006.

ÖZSOY, Ali Erman, İsmet KOÇ, Aykut TOROS, “Türkiye’nin Etnik Yapısının Ana Dil Sorunlarına Göre Analizi”, Nüfus Bilim Dergisi, Yıl 1992, Sayı 14, ss.95-117.

PALLİS, Alexander Arastasius, Yunanlıların Anadolu Macerası (1915- 1922), Çev. Orhan AZİZOĞLU, İstanbul, YKY, 1997.

PAZARCI, Hüseyin, Uluslararası Hukuk Dersleri -II.Kitap, Ankara, Turhan Kitabevi, 1999.

PENTZOPOULOS, D. Mounton, Balkan Exchange of Minorities and It’s İmpact Upon Greece, Paris, 1962, ss.165-185.

PERİNÇEK, Doğu, Kurtuluş Savaşında Kürt Politikası, İstanbul, Kaynak Yayınları, 2000.

PETRONADİS, Argiris, Hacıustalar-Akmağdeni’nden Aridea’ya Bir
Mübadele Öyküsü, İstanbul, Kitap Yayınevi, 2004.

SEYYAR, Ali, Sosyal Siyaset Terimleri-Ansiklopedik Sözlük, İstanbul, Beta Basım, 2002.

SOYSAL, İsmail, Türkiye’nin Siyasal Antlaşmaları (1920-1945), Cilt I, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1983.

ŞİMŞİR, Bilal, Lausanne Telgrafları: Türk Diplomatik Belgelerinde Lausanne Barış Konferansı (Kasım 1922-Şubat 1923), c.1, Ankara TTK, 1990.

TEKELİ, İlhan, “Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze Nüfusun Zorunlu Yer Değiştirmesi ve İskan Sorunu”, Toplum ve Bilim, Sayı: 50, Yaz 1990, ss. 49-71.

TOK, Nafiz, “Çokkültürcülüğe Bir Yanıt Olarak Tekkültürcülük ve
Çokkültürcülük,” Demokrasi Platformu, Yıl:2, Sayı:5, Kış 2006, ss. 19-35.

TOPLU, Abdülhadi, Tarih İçinde Anadolu Sakinleri ve İsyanlar- Ayaklanmalar, Ocak Yayınları, Ankara, 1996.

TSİTSELKİS, Konstantinos, “1923’ten Önce Yunanistan’da Müslüman Cemaatler-Yasal Süreklilikler ve İdeolojik Tutarsızlıklar”, Der. Müfide PEKİN,

[eyuphuseyin]

Yeniden Kurulan Yaşamlar-1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005, ss. 341-356.

Türk Hukuk Lügatı, Ankara, Başbakanlık Yayınları, 1991. Türkçe Sözlük, Ankara, Dil Derneği, 1991.
TÜRKER, Orhan, “Ahali Mübadelesinin 75. Yılı”, Tarih ve Toplum, Nisan 1998, sayı 172, ss. 323-348.

Türkiye Cumhuriyeti’nde Ayaklanmalar (1924-1938), Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı, Ankara, 1972.

TBMM Gizli Celse Zabıtları, 4 Nisan 1922, Devre I, Cilt.3. Ankara, İş Bankası Yayınları, 1985.

TBMM Zabıtları, Devre:II, içtima:II, Cilt:9, 25 Şubat 1925. TBMM Zabıtları, Devre:II, içtima:II, Cilt:9, 27 Ekim 1924. TBMM Zabıtları, Devre:II, İçtima:II, Cilt:15, 4 Mart 1925. TBMM Zabıtları, Devre:IV, Cilt:23-24, 6 Haziran 1934. TBMM Zabıtları, Devre:IV, Cilt:23, 7 Haziran 1934.
UMAR, Bilge, Yunanlılar ve Anadolu Rumlarının Anlatımıyla İzmir Savaşı, Ankara, İnkılap, 2002.

VAN BRUİNESSEN, Martin, Ağa, Şeyh ve Devlet, Ankara, Özge Yayınları, Bila tarih.

YALÇIN, Kemal, Emanet Çeyiz-Mübadele İnsanları, İstanbul, Doğan Kitap, 1999.

YEĞEN, Mesut, Devlet Söyleminde Kürt Sorunu, İstanbul, İletişim Yayınları, 2006.

YEROLYMPOS, Alexandra, “Yunanistan’da İki Savaş Arası Dönemde Şehir Planlama ve Mülteciler Sorunu: Geçici Çözümler ve Uzun Vadeli Zararlar”, Der: Renee HIRSCHON, Ege’yi Geçerken-1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Mübadelesi, İstanbul, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005, ss.209-224.

YILDIZ, Ahmet, “Ne Mutlu Türküm Diyebilene”: Türk Ulusal Kimliğinin Etno-Seküler Sınırları (1919-1938), İstanbul, İletişim Yayınları, 2001.