Sava Paşa’nın Girit Valiliği (1885-1887) Cemal ATABAŞ

[eyuphuseyin]

İngiltere’de Gladstone kabinesi iş başına geldiğinde padişah onlara Musurus Paşa vasıtasıyla tebriklerini iletmiş onlar da bu tebligattan dolayı memnuniyetlerini ve bazı görüşlerini padişaha ulaştırması için elçiye ifade etmişlerdi. Goschen, padişahla yaptığı görüşme esnasında, kendi sözlerine mesnet olarak onların bu sözlerini padişahın huzurunda aynen tekrarlamıştı. Bu sözler arasında padişahın itiraz ettiği birkaç husustan birisi “Eğer İngiliz hükûmetinin tavsiyeleri kabul edilmezse bu konuda mesuliyet tamamen Padişaha ait ve râci olacaktır” şeklindeki ifadedir. Padişah, Osmanlı Devleti’nin Kânûn-ı Esâsî’sinin böyle bir mesuliyeti kabul edemeyeceğini belirterek elçiden bu sözlerini açıklamasını isteyince Goschen, “mesuliyet padişaha aittir” şeklinde bir ifade kullanmadığını ancak tavsiyelerinin padişah tarafından kabul edilmemesi durumunda İngiliz hükûmetinin üzüntü duyacağını söylediğini iddia etmiştir. Hâriciye Nâzırı Sava Paşa ise bahsedilen fıkranın kendisinin tercüme ettiği şekilde olduğunu, ne “mesuliyet” kelimesinin ne de bu manayı içeren başka bir kelimenin orada bulunmadığını beyan etmiştir80.

Bu olayda hâriciye nâzırlığı makamında bulunmasına rağmen Sava Paşa’nın böylesi önemli metinlerin tercümesiyle bizzat ilgilendiğinin örneği görülmektedir. Daha önce geçtiği üzere Rumca bilgisi sebebiyle bazı görevlerde yer almasının uygun görülmesi gibi hâriciye nâzırlığı makamında bulunmasında ve bu makamdaki faaliyetlerinde Fransızcaya vukûfiyetinin etkileri olduğu anlaşılmaktadır.

Sava Paşa, yaptığı hizmetlerden dolayı Hariciye Nezâreti sırasında birinci

rütbeden Osmânî nişânı ile taltif edilmiştir81 ve 9 Haziran 1880’deki kabine

değişikliği ile hâriciye nâzırlığından ayrılmıştır82. Buradan ayrıldığında kendisine beş bin kuruş mazuliyet maaşı bağlanmıştır83.

1.8 Nâfıa Komisyonu Üyeliği
1883 yılına gelindiğinde Sava Paşa’nın ismine Nâfıa Komisyonu üyesi olarak

rastlanmaktadır. Komisyon oluşturulurken tayin edilen âzânın bir kısmının başka


80 Cevdet Küçük, a.g.e., s. 67-69.
81 BOA, İ.DH., 799/64773 (9 Şubat 1880).
82 Namık Kemal’in Husûsî Mektupları III, (haz. Fevziye Abdullah Tansel), VI. Midilli Mektupları-II, TTK Basımevi, Ankara 1973, s.16; Yılmaz Öztuna, Devletler ve Hânedanlar Türkiye (1074-1990), c.2, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 2005, s. 1033.
83 BOA, İ.DH., 813/65635 (17 Ağustos 1880).

24

[eyuphuseyin]

yerlerde görevlendirilmesi bir kısmının da asli meşguliyetleri dolayısıyla komisyona devam edememeleri nedeniyle komisyonda sadece bir daimi üyenin kalması yeni üye tayinini zorunlu kılmış, bunun neticesinde Sava Paşa 7 Kasım 1883’te Aleksandır Paşa ile birlikte on bin kuruş maaşla Nâfıa Komisyonu’na âzâ olarak atanmıştır84.

1.9 Girit Valiliği
Haziran 1885’te Girit Valiliğine atanan Sava Paşa, ileride tafsilatı geleceği üzere bir buçuk yıl süren bu görevini Ocak 1887’ye kadar sürdürmüş ve kalp rahatsızlığını gerekçe göstererek 19 Ocak 1887’de bu görevden istifa etmiştir85. Girit valiliğinden ayrılışından sonra Sava Paşa’ya on bin kuruş mazuliyet maaşı bağlanmıştır86.

1.10 Diğer Görevleri ve Son Yılları
Haziran 1890’a gelindiğinde Sava Paşa, Rum ve Ermeni Patrikhanelerinin Osmanlı Devleti’nden bazı taleplerde bulunmalarıyla bu talepleri incelemek üzere kurulan bir komisyonda görev yaparken karşımıza çıkar. Sava Paşa, Rum Patrikhanesi Rûhânî Meclisi’nin mevcut icraatlarına ve bazı nizamnâmelerde geçen mecâlis-i rûhâniyede ru’yet olunacak deâvi-i mahsûsa ifadesine dayanarak bu meclislerin mahkeme salâhiyetinde olduğu kanaatine varmış ve patrikhanenin bazı davalara bakma konusundaki talebini haklı bulmuştur. Ancak dönemin Adliye Nâzırı Hüseyin Rıza Paşa, ruhâni meclislerin nasıl teşkil edileceğini ve görevlerinin neler olacağını açıklayan patrikhane nizamnâmesinde bu meclisler için nasıl bir tabir kullanılmış ise onun esas alınması gerektiğini, başka nizamnâmelerdeki ifadeler delil gösterilerek bu nizamnâmenin açık hükümlerinin değiştirilmesinin ve bu şekilde ruhânî meclislere mahkeme salâhiyetinin verilmesinin mümkün olmadığı söyleyerek Sava Paşa’nın bu değerlendirmesine karşı çıkmış ve bu talebi reddetmiştir87.


84 BOA, İ.DH, 899/71528. 1301 (1885/1886) yılı Devlet Salnâmesine bakıldığında Sava ve Aleksandır Paşaların bu tarihte komisyondaki görevlerine devam ettikleri görülmektedir. Onların dışında komisyonda başkan olarak Namık Paşa, üyeler olarak da Rüsûmât Emîni Edib Efendi, Mâliye Müsteşarı Vatindrof Bey, Şûrâ-yı Bahriye Reisi Süleyman Paşa, Mahmud Mesud Paşa, Veli Rıza Paşa, Cevad Bey ve Başkâtip Şakir Efendi bulunmaktadır. Bkz. Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmâniye, Otuz Dokuzuncu Def‘a, (1301 Sene-i Hicriyesine Mahsus), Matbaa-i Osmâniyede Tab‘ Olunmuştur, 1301, s.132.
85 Kenanoğlu, a.g.m., s.183.
86 BOA, İ.DH., 1119/87469 (19 Ocak 1889).
87 BOA, Y.PRK.AZN, 4/53, lef 3.

25

[eyuphuseyin]

Rıza Paşa ile olan anlaşmazlığın Sava Paşa’yı gücendirdiği ve Sava Paşa’nın bunun üzerine İstanbul’dan ayrılarak Paris yakınlarındaki Neuilly kasabasına yerleştiği çeşitli kaynaklarda zikredilmektedir88. Hayatının geriye kalan kısmını Paris’te geçirdiği anlaşılan Sava Paşa’ya dair ulaşabildiğimiz bir sonraki kayıt Mart 1902 tarihlidir. Devrin Sadrazamı Said Paşa’ya hitaben Fransızca olarak yazdığı mektubunda Sava Paşa, altı aylık maaşını alamadığı için yüzüğünü yirmi sekiz kuruşa kırdırmak zorunda kaldığını, bunun yanında ramazan bayramında umuma verilen maaşın da henüz eline geçmediğini ifade ederek bu paraların kendisine ulaştırılmasını talep etmektedir89.

Sava Paşa’yla ilgili ulaşılabilen en geç tarihli kaydın 4 Temmuz 1904’te murassa‘ Mecîdî nişanı ile taltif edilmesine dair bir belgede90 yer aldığı göz önüne alındığında bu tarihte epey yaşlı bulunan Paşa’nın, bu tarihten sonraki yakın bir zamanda vefat etmiş olabileceği çıkarımı yapılabilir.


2 Bir İlim Adamı Olarak Sava Paşa

2.1 Eserleri
1. Etude sur la Théorie du Droit Musulman, I-II, (Paris, 1892, 1902, Marchal et Billard Editeurs). Sava Paşa’nın bu eseri 1955 yılında o sıralarda Temyiz Mahkemesi Üçüncü Ceza Dairesi başkanı olan Baha Arıkan tarafından İslam Hukuk Nazariyatı Hakkında Bir Etüd adıyla Fransızca aslından Türkçeye tercüme edilmiş ve Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları arasında neşredilmiştir.

2. Le Droit Musulman Expliqué, (Paris 1896, Marchal et Billard Editeurs). İslam hukukunun orijinalitesini savunan Etude sur la Théorie du Droit Musulman’ın Batı dünyasında uyandırdığı yankıların bir neticesi olarak ünlü oryantalist M.Ignaz Goldziher bu eseri eleştiren bir makale kaleme almıştır91. Sava Paşa’nın bu eseri ise Goldziher’in makalesine cevap olarak yazılmıştır.



88 Bedri Gencer, “Osmanlı Kozmopolitanizmi için Tabiî Hukuk Teorisi”, Bilimnâme, XIII (2007/2),
s.22; Sava Paşa, a.g.e, IV; Kenanoğlu, a.g.m., s.183; Ergin, a.g.e., s.698.
89 BOA, BEO., 1818/136282 (30 Mart 1902).
90 BOA, İ.TAL, 335/1322R-28.
91 Bu makale için bkz. Byzantinische Zeitschrift, II/2, 1893, 317-325.

26

[eyuphuseyin]

3. Le Tribunal Musulman, (Paris 1902, XII+180 sayfa, Marchal et Billard

Editeurs). İslam yargı teşkilatına dair bir eserdir92.

4. Universite Imperiale Ottomane, Reglement et Programme (Constantinople 1876) ve Mekâtib-i Âliye-i Fenniye yani Dârülfünûn-ı Sultânî’nin Nizamnâme-i Dâhiliyesi Dürus Cedveli (İstanbul 1876). Sava Paşa’ nın Mekteb-i Sultânî ve Darülfünûn-ı Sultânî müdürlüğü yaptığı sırada yayımladığı kitapçıklardır93.

Etude sur la Théorie du Droit Musulman’ın mütercimi olan Baha Arıkan tercümesine yazdığı önsözde Sava Paşa’ya dair bilgi edinme çabaları içerisinde İbnü’l-Emin Mahmut Kemal’e başvurduğunu, onun da Pertev Paşa’nın torunlarından Nurullah Bey adlı bir kişiden kendisine bir takım malumat naklettiğini söylemektedir94. Bu bilgiler içerisinde Sava Paşa’nın eserleri arasında Methode de Droit Musulman adlı bir kitaptan daha söz edilmekte ve bu kitabın birinci cildinin Selanikli Abdurrahman Adil Bey tarafından tercüme edildiği, daha sonra Maârif İdaresi’nin tetkikinden geçerek Tetkîk-i Müellefât-ı Şer‘iye Riyaseti’ne gönderildiği, ancak Reis Halis Efendi’nin “Nakilleri görülmeden ve kütüb-ü fıkhıyede mahalleri tetkik edilmeden neşrine müsaade olunamaz” şeklindeki kanaati neticesi
yayımlanamadığı aktarılmaktadır95. Sava Paşa’ya dair yakın tarihli ender

araştırmalardan birinde, bu eserin ayrı bir kitap olmadığı, Baha Arıkan’ın tercüme ettiği Etude sur la Théorie du Droit Musulman olduğunu belirtilmiştir96. Ayrıca “19. yy. Osmanlı Bürokrasisinin Kozmopolit Yapısı ve Rum Devlet Adamları” adlı makalesinde Abdülhamit Kırmızı da İslam Hukuk Nazariyatı Hakkında Bir Etüd adlı tercümeyi Methode de droit musulman adlı eserin tercümesi olarak zikretmiştir97. Bu iki araştırmacıyı haklı çıkarır mahiyette bazı bilgiler Osman Ergin’in Türkiye Maarif Tarihi adlı hacimli eserindeki bir dipnotta yer almaktadır. Ergin; İstanbul’da yedi sene yaşayan, bir Darülfünûn açan ve Türk kültürüne özellikle İslam hukukuna dair

92 Ferhat Koca, “Osmanlılar Döneminde Gayr-i Müslim Bir İslam Hukukçusu: Sava Paşa (Ö.1901), Hayatı, Eserleri ve İslam Hukukuna Dair Görüşleri”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, S.6, (2005), s.95.
93 İhsanoğlu, a.g.m., s.202.
94 Sava Paşa, a.g.e., s. V.
95 Sava Paşa, a.g.e., s. VI.
96 Koca, a.g.m., s.95.
97Abdülhamit Kırmızı, “19.yy. Osmanlı Bürokrasisinin Kozmopolit Yapısı ve Rum Devlet Adamları”,
Türkiye Günlüğü, S.42, (Eylül-Ekim 1996), s.123.

27

[eyuphuseyin]

eserleriyle katkılar yapan Sava Paşa’nın Türk Maarif tarihinde birkaç satırlık bir yeri hak ettiğini düşünerek onunla ilgili Abdurrahman Adil Eren’in Hadisât-ı Hukûkiye ve Târihiye (s.147-149)’deki yazısını aynen naklettiğini söylemektedir. Burada Sava Paşa’nın İslam ilimlerine pek meraklı olduğundan bahisle II. Abdulhamid devrinin ortalarında Paris’e çekilerek orada Hukuk-u İslam’da Usûl = Méethode du droit musulman adlı iki ciltlik bir eser neşrettiği ifade edilmektedir98. Bu bilgiler, isimlerindeki küçük farklılıklarla zikredilen bu iki eserin aynı kitap olduğu kanaatini güçlendirmektedir. Bununla birlikte yukarıda Nurullah Bey’in aktardığı ve büyük oranda Ergin’deki dipnottan alıntı olduğunu düşündüğümüz bilgiler içinde bahsedildiği gibi Abdurrahman Adil Eren’in, bu kitabın birinci cildini tercüme ederek ruhsat alabilmek için Maarif Nezaretine takdim ettiğini, burada Encümen-i Teftiş ve Muayenece uzun bir tetkikten sonra kitabın Bâb-ı Meşîhate gönderildiğini, buradan da Halis Efendi’nin reisi olduğu Tetkîk-i Müellefât-i Şer‘iyye isimli meclise gönderilerek bir buçuk sene süren bir tahkikat ve takibattan sonra Halis Efendi’nin kendisine kitabın nakilleri görülmeden, fıkıh kitaplarındaki mahalleri tespit edilmeden neşrine ruhsat verilemeyeceği cevabını verdiğini söylemesi99 Etude sur la Théorie du Droit Musulman’ın mütercimi Baha Arıkan’ın bu iki eserin aynı olduğunu düşünmediği, dolayısıyla da bu tercümeden haberdar bulunmadığı anlamına gelmektedir.

Yukarıda sayılanların dışında Sava Paşa’nın birkaç eseri daha olduğundan bahsedilmektedir. Bunlardan birincisi Baha Arıkan’ın sözünü ettiği İslam Hukuku Tatbikatı adlı bir eserdir. Arıkan, bu eseri çok aradığını, Fransız Millî Kütüphanesi’nden dahi sorduğunu ancak basılıp basılmadığına dair bir bilgi edinemediğini söylemektedir100. İkinci olarak Ergin’in alıntıladığı Abdurrahman Adil Eren’in yazısında Sava Paşa’nın “mehâkim-i şer‘iyye-i Osmâniyenin vech-i teşekkülüne dair” bir eser kaleme aldığından söz edilmektedir ki bu 1902’de Paris’te basılan Le Tribunal Musulman’ı hatırlatmaktadır. Bunun yanında Sava Paşa’nın

98 Ergin, a.g.e., s. 697.
99Abdurrahman Adil Eren burada senelerce emek harcadığı bir işin heba olduğundan, bir lahzada bütün ümitlerinin yok olduğundan yakınarak, o gün Paris’te yaşayan Sava Paşa’ya mektup yazamanın ya da onunla haberleşmenin de tehlikeli bir iş olduğunu ifade etmekte ve bunun göze alsa dahi bu işe ayıracak yeterli vakti olmadığını söylemektedir. Bkz. Ergin, a.g.e., s.698.
100 Sava Paşa, a.g.e., s.VI-VII.

28

[eyuphuseyin]

eserleri arasında Kânunnâme-i Âl-i Osman tedvin ve tercümesinden bahsedilmekte ve Eren bu kitabı görmenin kendisine nasip olmadığını söylemektedir101. Osman Nuri Ergin ise Sava Paşa’nın eserleri bibliyografyası olarak yukarıda maddeler halinde saydığımız kitaplardan ilk üçünün isimlerini zikretmekte ve bunların Belediyenin İnkılâp Müzesi kütüphanesinde bulunduğu söylemektedir. Bunların yanında (muhtemelen Mekâtib-i Âliye-i Fenniye yani Dârülfünûn-ı Sultânî’nin Nizamnâme-i Dâhiliyesi Dürus Cedvelini kastederek) Paşa’nın Darülfünûna dair Türkçe bir risalesi ile Girit’in idaresine dair bir başka risalesini daha gördüğünü ifade etmektedir102.

Sava Paşa’nın halen hatırlanmasında şüphesiz en büyük payı Türkçeye İslam Hukuk Nazariyatı Hakkında Bir Etüd adıyla tercüme edilmiş olan Etude sur la Théorie du Droit Musulman adlı eseri hak etmektedir. Paşa’nın bugün adının anıldığı araştırmaların tamamına yakını ya onun bu eserinin çeşitli açılardan incelemeleri ya da bu eserine farklı bağlamlardaki değinilerden oluşmaktadır103. Bu eserin Molla Hüsrev’in Mir’ât adlı eserinin takip edilmesiyle meydana getirilen bir tanıtım kitabı, bu nedenle de bu kitabın tercüme şeklindeki bir tekrarı olduğu söylenmiş olsa da Sava Paşa’nın bu eseriyle hitap ettiği kitlenin Batı dünyası olduğu göz önüne alındığında onun hakkı teslim edilmeden geçilmemiş, fıkıh usulü kavramlarının batı hukukundaki karşılıklarını büyük ölçüde Sava Paşa’nın bu eseriyle bulduğu ifade edilmiştir104. Sava Paşa’nın bu eseri hakkındaki en ayrıntılı analizlerden birini yapmış olan Bedri Gencer makalesinde, Sava Paşa’nın bu eserinin yazıldığı dönem itibariyle önemi üzerinde durur. Osmanlı-İslam dünyasının içinde bulunduğu kritik konjonktür göz önüne alındığında İslam tarihinde yazılan benzer eserlerden ayrıldığından bahisle bu eserin siyasi ve kültürel arka planını aydınlatarak entelektüel

101 Ergin, a.g.e., s. 697.
102 Ergin, a.g.e., s. 699.
103 Bir inceleme örneği için bkz. A.Refik Gür, “İslam Hukuku Üzerine Düşünceler ve Sava Paşa”, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, C.VI, Cüz 1-2 (1975), İstanbul, (1-35); İslam’da zekat ve sosyalizm bağlamında Sava Paşa’ya atıf için bkz. Kerim Sadi, Türkiye’de Sosyalizmin Tarihine Katkı, İletişim yay., İstanbul 1994, s.113-117. İsmail Kara’nın hazırladığı Hilafet Risaleleri içerisinde Roma Üniversitesi Tarih ve İslam Kurumları Profesörü Carlo Alfonso Nallıno’nun, Sava Paşa’nın bu eserini “talihsiz ve zararlı, Arap araştırmaları uzmanı olmayan çok sayıda Avrupalının kafasını karıştırmış” olarak nitelediği satırlar için bkz. İsmail Kara, Hilafet Risaleleri, c.VI, Klasik Yay., İstanbul 2004, s. 271.
104 Hasan Özket, Sanayileşen Fıkıh: XIX. Asır İslam Hukuk Usûlü Çalışmaları (1800-1923), Medhal
Bilimsel Araştırma Merkezi Yay.,İstanbul 2006, s.69.

29

[eyuphuseyin]

değerini tespit etmek amacında olduğunu söyler105. Bu eseri, Osmanlı

İmparatorluğu’nu siyasi ve kültürel boyutlarıyla konu almış olan 19.yy.’nin Şark Meselesi’nin bir ürünü olarak görür. Gencer; Türklerin “hukuksuzluk” anlamında bir “despotizmle” itham edildiği, Türklerin eseri fıkıh ile özdeşleştirilen İslam dininin ilerlemeye engel olduğu, aşağılığı bilimsel olarak “temellendirilen” iki ırkın, Sâmi ve Turanlı Arap ve Türklerin elinde ilerleme karşıtı olduğu tescillenen bu dinin ayrıca uydurma hadislere dayalı, Yahudi-Hıristiyan dininin yoz bir kopyası olduğu, insanlığa sunacak orijinal bir kurtuluş mesajının olmadığı iddialarının temellerini oluşturduğu Türk ve İslam karşıtı bir kültür savaşı içerisinde, Sava Paşa’nın eserini bu ithamlara doğrudan bir cevap olarak değerlendirir106. Şark Meselesi sürecinde, Osmanlı İmparatorluğu’nun toprak bütünlüğünü ve Müslüman kimliğini korumak için siyasi ve kültürel anlamda büyük mücadeleler vermiş olduğunu belirttiği II. Abdülhamid’in; İmparatoluğun hâriciye nâzırlığını yapmış, doğulu ve batılı kültürün birleştiği ender şahsiyetlerden birisi olan Sava Paşa’yı batıya karşı böyle bir eserle “kültürel cihad”a teşvik ettiğini düşünür107. Bu konudaki tek ipucunu ise “sürpriz” olarak nitelediği bir isimden, Cemaleddin Afgânî’den getirir. Afgânî’nin Sava
Paşa’nın eserinin neşredildiği yıl olan 1892’de Londra bulunduğunu ve bu eser hakkında yazdığı değinide Sava Paşa’nın İslam’ın bütün güzelliklerini toplayan bir kitap telif ettiğini söyleyerek “Kuşku yok ki o, asrın halifesinin en büyük iyiliklerinden biridir.” sözüyle Sava Paşa’yı bu eseri yazmaya II. Abdülhamid’in teşvik ettiği imasında bulunduğunu nakleder108. Ancak Başbakanlık Osmanlı Arşivinde tesadüf ettiğimiz ve Yıldız Sarayı Başkitabet Dairesi’nden başkâtip imzasıyla yazılmış olan bir belgedeki bilgiler Gencer’in, Afgânî’deki imaya atıfla ortaya attığı bu düşüncesini zayıflatacak mahiyettedir. Önemine binaen belgenin transkripsiyonunu aynen aktarıyoruz:

Fıkh-ı Şerîfin Roma hukukundan me'hûz olduğu ve noksanı cihetiyle bir cemiyet-i mütemeddineye gayr-i kâfi ve mâni‘-i terakki bir kânûn bulunduğunu iddia eden Avrupa hükemâsını redd ve cerh için te’lif eylemiş olduğu kitap şeriat-ı garrâ-yı Muhammedî

105 Gencer, a.g.m. ,s.7-8.
106 Gencer, a.g.m., s.9-11.
107 Gencer, a.g.m., s.11-12.
108 Cemâleddin el-Afgânî, Silsiletü’l-A‘mâli’l-Mechûle, Ali Şeleş (yay.), London: Riad Al-Rayyes,
s.129-131’den naklen Gencer, a.g.m., s.12.

30

[eyuphuseyin]

aleyhinde harf-i vâhidi muhtevi olmayıp bilakis â‘la-yı şânına hâdim bulunmuş ve Avrupa'nın her tarafınca takdir edilmiş iken mezkûr kitabın memâlik-i şâhâneye idhâl edilen nüshaları toplattırıldığı gibi duhûlü dahi men‘ edilmiş olmasıyla bundan dolayı mütezarrır olduğundan bahisle isti‘tâfı hâvi Sava Paşa hazretlerinin tezkire ve arizası lede’t-takdim manzur-ı hümayun-ı mülükâne olduktan sonra takımıyla leffen sû-yi sâmi-i Sadâret-penahilerine irsal kılınmasına ve iş bu kitapta müsta‘mel ta‘biratın bazıları pek münâsebetsiz idiği mesmu‘-ı âlî olduğundan mezkûr kitâbın tercüme ve tetkîk ettirilerek muhteviyâtına ve sûret-i istid‘âya nazaran îcâb-ı keyfiyetin arz-ı atabe-i ulyâ kılınması şeref-sâdır olan irâde-i seniyye-i hazret-i pâdişâhi mantûk-ı celîlinden bulunmuş olmakla ol babta emrü fermân hazret-i veliyyü’l- emrindir. Fî 21Ramazan sene 1309 - 6 Nisan 1308 (19 Nisan 1892)109

Anlaşıldığı üzere Sava Paşa’nın eseri Avrupa’da büyük yankı uyandırmasına ve takdir görmesine rağmen Osmanlı İmparatorluğu sınırları içindeki nüshaları toplattırıldığı gibi yasak kitaplar listesine de alınmıştır. Paşa’nın eserini; İslam fıkhının Roma hukukundan alındığı, medeni bir topluma yetersiz ve terakkiye engel olduğu gibi iddialara karşı cevap olarak yazdığını söylemesi Gencer’in analizinin birinci kısmını yani Sava Paşa’nın bir “kültürel cihad” gayretinde olduğu iddiasını desteklemekle beraber analizin ikinci kısmında yer alan II. Abdülhamid’in onu buna teşvik ettiği iddiasını destekler görünmemektedir.

Sava Paşa’nın kitabına getirilen yasaktan duyduğu rahatsızlığı dile getirmesinin hemen ardından toplattırılan kitaptan birkaç nüshasının postaneden getirttirilmesi kararı alınmış110 ancak Paşa’nın eserine gereken taltif ve takdir çok daha uzun bir zaman sonra, eser piyasaya çıktıktan on bir yıl sonra gelmiştir. Haziran 1903’te Paris sefiri, o dönemde emekli olan ve tedavi amacıyla Fransa’da yaşadığını söylediği Sava Paşa’nın yazmış olduğu Usul-i Fıkh ve Tarih-i Fıkh adlı eselerinin Avrupa ilim çevrelerinde çok iyi tesirler uyandırdığından ve İslamiyet aleyhindeki yanlış kanaatleri ikna edici delillerde ortadan kaldırdığından bahisle Paşa’nın murassa Osmanlı nişanı ile taltif edilmesinin uygun olacağını belirten bir mektup kaleme almış olması bu eserlere gereken kıymetin geç de olsa verildiğini göstermiştir111.



109 BOA, İ.DH, 1271/99938, lef 2.
110 BOA, İ.DH, 1271/99938, lef 1 (22 Nisan 1892).
111 BOA, Y.A.RES, 121/10, lef 1 (1 Haziran 1903).

31

[eyuphuseyin]

2.2 Kütüphanesi
İlmi konulara düşkünlüğü ile bilinen ve Girit valiliği sırasında her akşam İslam âlimlerini meclisine davet edip onlarda sohbet etmekten büyük zevk duyduğu rivayet edilen112 Sava Paşa’nın zengin ve Osmanlı tarihi için büyük kıymeti haiz bir kütüphanesi olduğu farklı kaynaklarda zikredilmektedir113. Sava Paşa’nın ölümünden sonra kütüphanesinin âkıbetinin ne olduğu hakkında değişik rivayetler
bulunduğundan bahseden Kenanoğlu, bu rivayetlerden birine göre kitapların Sava Paşa’nın kız kardeşinin kızı ile evli olan Hoci Efendi’nin Büyükada’daki evindeki iken Berlin İmparatorluk Kütüphanesi tarafından satın alındığını ve Felemenk Sefâreti vasıtasıyla Almanya’ya nakledildiğini söylemekte; bir diğer rivayete göre ise Paşa’nın kütüphanesini beraberinde Fransa’ya götürdüğünü ve ölümünden sonra kütüphanenin bir Fransız’a kaldığını ifade etmektedir114. Ayrınca Mehmed Zeki Pakalın’ın Sicill-i Osmanî Zeyli’nde de Sava Paşa’nın kitaplarının Büyükada’da Hoci Efendi’nin köşkünde bulunduğu sıralar Berlin İmparatorluk Kütüphanesi tarafından satın alınıp Almanya’ya götürüldüğü bilgisi yer almaktadır115. Ancak Ergin’in Abdurrahman Adil Eren’den naklettiği ve dağınık halde verilen bilgiler dikkatli okunduğunda durum açıklığa kavuşmaktadır. Bu bilgilere göre; Sava Paşa’nın Edirne Vali yardımcısı Papadopulos Efendi ile evli olan kız kardeşinin kızı, İskender Hoci Efendi ile evlenmiş ve Hoci Efendi bu suretle Sava Paşa’ya damat olmuştur. Türk Tarih Encümeni Mecmuası’nda neşriyatta da bulunmuş olan bu zât da Sava Paşa gibi ilme düşkün olduğundan Sava Paşa’dan ayrı olarak o da zengin bir kütüphane teşkil etmiştir. Kütüphanesinin cesameti Büyükada’da Bahçıvanoğulları’ndan satın alınan eve ayrıca kârgir bir daire yaptırarak burayı kütüphane olarak kullanmasından anlaşılmaktadır. Kenanoğlu’nun Berlin İmparatorluk Kütüphanesi’nin satın aldığını söylediği kitaplar bunlardır. Bu kitaplar Almanya sefaretine nakledilmiş, ancak mütarekenin araya girmesiyle Berlin’e sevk olunamamışsa da daha sonraki bir dönemde Felemenk sefareti vasıtasıyla bu nakil gerçekleştirilmiştir116. Ergin, Hoci Efendi’nin Arapça, Rumca, Latince ve başka dillerde birçok kıymetli eseri ihtiva

112 Ergin, a.g.e., s.697.
113 Sava Paşa, a.g.e., s. VI; Kenanoğlu, a.,g.m., s. 183.
114 Kenanoğlu, a.g.e., s.183.
115 Mehmed Zeki Pakalın, Sicill-i Osmanî Zeyli, (haz. Serdar Sakin), C. XVI, TTK Yay., Ankara 2008,
s. 135.
116 Ergin, a.g.e., s.698.

32

[eyuphuseyin]

eden kütüphanesinden İstanbul’da kalan 2000 kadarının İnkılâp Müzesi için satın alındığını belirtmektedir. Sava Paşa’nın Kütüphanesi ile ilgili Baha Arıkan’ın aktardığı bilgiler içinde kitaplarını Paris’e giderken beraberinde oraya naklettirdiği ve vefatından sonra vasiyeti gereği bu kitapların hususî kâtipliğini yapan bir Fransız’a kaldığı ifade edilmektedir. Bu bilgileri aktaran Nurullah Bey, üstünde Sava Paşa’nın temellük kaydı bulunan Fransızca bir kitabı zamanında Paris’te bir hurdacıdan satın almış olduğunu ifade etmektedir. Bu da kitapların geriye kalanın da aynı akıbeti uğramış olabileceği düşüncesini akla getirmektedir117. Abdurrahman Adil Eren de Sava Paşa’nın kütüphanesine dair aynı minval üzere bazı malumat nakletmektedir. Kitapların, diğer bütün evrak ve muharrerât ile beraber Sava Paşa’nın hususî kâtibi olan Fransız’a kaldığını, 1910-1911’de Paris’e yaptığı seyahatinde bu kâtibi ve Sava Paşa’nın kitaplarını çok aramışsa da bulamadığını belirtmektedir118. Eren’i en çok ilgilendiren ise Sava Paşa’nın İslamî ilimler üzerine kaleme aldığı eserlerinde kullanmış olduğu kaynakları tespit edebilmekti. Çünkü daha önce geçtiği üzere bu eserlerden birinin birinci cildini tercüme etmiş, ancak kaynaklarının tespit edilememesi nedeniyle bu kitabın neşrine müsaade alamamıştı.

Hayatını, idarî görevler ve ilmî faaliyetlerle meşgul olarak geçiren Sava Paşa hiç evlenmemiştir. İsimleri bilinen yegâne akrabaları ise yukarıda bahsedilen kız kardeşinin kocası Edirne vali yardımcısı Papadopulos Efendi ile onun damadı

İskender Hoci Efendi’dir.











































117 Sava Paşa, a.g.e., s. VI.
118 Ergin, a.g.e., s.698.



33