Sava Paşa’nın Girit Valiliği (1885-1887) Cemal ATABAŞ

[eyuphuseyin]

tehlikelere maruz kalabileceğini ve adada bir takım olağanüstü haller ortaya çıkabileceğini ifade etmiştir. Ayrıca o zamana kadar birbirini takip etmiş olan meseleler dolayısıyla böyle bir meseleyi daha savuşturmaya kudreti olmadığından bahisle eskiden beri müptela olduğu kalp hastalığının da kesret-i meşâğilden dolayı o sıralar şiddetlendiğini bildirerek hem bu tedbirler konusunda şifahi malumat arz etmek hem de o esnada hastalığının tedavisi çaresine bakmak için bir ay süreyle İstanbul’a gelmesi konusunda kendisine telgrafla izin verilmesini talep etmektedir338.
8 Eylül 1886 tarihli toplantısında Meclis-i Vükelâ, Sava Paşa’nın bu dilekçesini incelemiş ancak o sıralar adadan ayrılmasının uygun olmadığına, Bulgar meselesinin nihayetinde gereğine bakılmak üzere memuriyetine ve adada huzur ve asayişin korunmasına çalışılmasına devam etmesi konusunda kendisine cevap yazılmasına oy birliği ile karar vermiştir339. Meclis’in bu kararı 14 Eylül’de Sava Paşa’ya şifreli bir telgraf ile bildirilmiştir340.

İstanbul’a gelmesine izin verilmesi konusundaki taleplerinin ikicisinde Sava Paşa, sadrazama hitaben yazdığı 10 Ekim 1886 tarihli yeni bir dilekçe ile bir ay süreyle İstanbul’a gelmek için izin talebinde bulunduğunu ancak kendisine Bulgar meselesi sona erdiğinde izin verileceğinin bildirildiğini hatırlatarak meselenin gereği gibi sükûnete erdiğinden bahisle daha önce arz ettiği şekilde kendisine bir ay süreyle İstanbul’a gelme konusunda müsaade buyrulmasını kemâl-i şevk ve ehemmiyetle istirham etmektedir341. Sadrazam Kamil Paşa’nın, Sava Paşa’nın bu talebini 25 Ekim 1886’da padişaha ileterek konu hakkında padişahın emrinin ne olduğunu sorduğu görülmektedir342. Ancak Sava Paşa’nın Ocak 1887’de tekrarlanacak olan müsaade taleplerinden anlaşıldığına göre bu seferki talebi de Yunanistan meselesinin zuhuru münasebetiyle kabul edilmemiştir. Bu son talebinde Sava Paşa, sadece İstanbul’a gelmesine izin verilmesini değil aynı zamanda yukarıda geçen uzun raporunun yapılacaklar kısmında ikinci madde olarak sayılan kendisinin valilikten alınması talebini de yineleyecektir. Dilekçesine Girit valiliğine tayin edildiği esnada böylesi zorlu bir görevi yerine getirecek gücü olmadığını Sadâret’e ilettiğinden bahsederek

338 BOA, A.MTZ. GR. I, 4/28-2 (Lef no yok, 18 Ağustos 1302 tarihli belge).
339 BOA, A.MTZ. GR. I, 4/28-2 (Lef no yok, 9 Zilhicce 1303 tarihli belge).
340 BOA, A.MTZ. GR. I, 4/28-2 (Lef no yok, 2 Eylül 1302 tarihli belge).
341 BOA, Y.A.RES, 35/5, lef 1.
342 BOA, Y.A.RES, 35/5, lef 2.

143

[eyuphuseyin]

başlayan Sava Paşa, adaya geldiğinde bulduğu manzaranın tam bir ihtilal hali olduğunu belirtmektedir. Kendi şahsına karşı yapılan tecavüzlere sırf hükûmetin hukukunu istisnalarla sınırlamak isteyen Giritli fesatçıların niyetlerini engellemek için tahammül ettiğini söyleyen Sava Paşa, bu konuda sağladığı başarıyı müteakiben adada bir teftiş gezisine çıktığını ifade etmektedir. Bu geziden döndüğünde mahalli durum hakkında yukarıda ayrıntısıyla incelenen raporunu Sadâret’e sunduğunu belirten Paşa, daha önceki izin taleplerine olumsuz cevaplar verildiğinden bahisle adadaki birçok gaile ile Cenâb-ı Zıllullâh âsâr-ı celîlesinden olarak başa çıkıldığını ve zaten bozuk olan sıhhatini iyice bozacak kadar yoğun çaba sarf ettiğinin teslim edileceği zannında olduğunu ifade etmektedir. Bu gayretleri için bir mükâfat talep etmediğini, ancak bedeninin bütünüyle yıprandığını ve bu büyük vilâyetin işlerini kaldırabilecek kadar kudretinin kalmadığını ifade eden Sava Paşa çabalarının mükâfatı olarak istifasının kabul edilmesini istirham etmektedir.

Adanın içinde bulunduğu durum nezaketini korurken bedeni kuvvetinin günden güne zayıfladığını söyleyen Sava Paşa, fikri kuvvetinin de zayıfladığını ifadeden geri durmamıştır. Bu zor görevin uzun süredir aczini itiraf eden bir bende-i bî-iktidârın elinden alınarak muktedir bir kişiye verilmesiyle hem kendisine merhamet buyrulmuş hem de devlet işlerinin sekteye uğramaktan korunmuş olacağını ifade eden Sava Paşa, bu dilekçesinin cevabını dört gözle beklediğini belirterek sözlerine son vermiştir343.

9 Ocak 1887’de Sadâret’ten Sava Paşa’ya yazılan telgrafta; gönderilen mufassal layihanın padişah tarafından görüldüğü ancak izinli olarak İstanbul’a dönme talebinin Girit defterdarı İstanbul’a çağrıldığı için uygun bulunmadığı belirtilmiştir. Ayrıca Sava Paşa’ya adada görülebilecek her türlü olumsuzluktan kendisinin sorumlu olduğu ve bu nedenle bir an bile görev mahallinden ayrılmaması gerektiği bildirilmiştir344.

Sadâretin telgrafına Sava Paşa’nın cevabı gecikmemiştir. 11 Ocak 1887

tarihli cevabına, takdim ettiği mufassal layihasının hulasasının kendisinin izinli



343 BOA, İ.MTZ.GR, 18/629, lef 3 (4 Ocak 1887).
344 BOA, A.MTZ.GR. I, 4/28-2, lef no yok (9 Ocak 1887).

144

[eyuphuseyin]

olarak İstanbul’a gelmesi talebi olmadığını ifade ederek başlamıştır. İstanbul’a geçici olarak gelmeyi ısrarla talep etmesinin vilâyet işlerini kısa bir zaman içinde şifahen arz etmek ve ona göre acil tedbirler aramak maksadına dayalı olduğunu belirten Sava Paşa, kendi hastalığının tedavisine bakmanın da ikincil bir iş olduğunu ifade etmektedir. Vilâyet defterdarı İbrahim Efendi’nin İstanbul’a çağrılması konusunda Sava Paşa, bunun bir iki saat içerisinde tahkiki mümkün olan vilâyetin mali işlerinin bir iki gün içinde tetkik edilerek ona göre bir karar verilmesi içinse faydalı bir iş olduğunu, ancak maliye memurları bu tetkik işini haftalarca geciktiriyorlarsa bunun zararlı bir tedbir sayılabileceğini ifade etmiştir.

Sadâretin telgrafında Sava Paşa’yı en çok rahatsız eden şey ‘mesuliyet’ ifadesi gibi durmaktadır. Sava Paşa bu konuda mesuliyet kabul etmesinin hiçbir zaman mümkün olmadığını ifade ederek kendisinin Girit valiliğine istemeyerek tayin edildiğini belirtmektedir. Yukarıdaki telgrafında olduğu gibi yine adaya varışında adanın bir ihtilal hali içinde olduğundan bahsederek büyük gayretlerle adada asayişin yeniden sağlandığını bildirmektedir. Ayrıca adaya varışından o güne kadar ortaya çıkan olaylara mukavemet etmek için elinde ancak bin üç yüz asker olduğunu ve sâye-i ma‘âlî-vâye-i hazret-i pâdişâhide asayişin muhafazasının sağlandığını ifade etmektedir. Bunların dışında altı seneden beri genel meclislerde tekrarlanan metâlib-i muzırra-i ma‘lûmenin (gümrük gelirlerinin adaya bırakılması talebinin) o sene tekrarlanmamasına da muvaffak olduğunu belirten Sava Paşa, bedhâhânın bütün fenalıklarını sonuçsuz bırakmak için gecesini gündüzüne katarak tedbirler aldığı halde adada ilerde ortaya çıkması mümkün olan olumsuzluklar dolayısıyla kendisinin mesuliyet altında bırakılmasının Cenâb-ı Zıllullâhi’nin rızasına uygun olmayacağını da ifade etmektedir. Uzun süredir itiraf ettiği güçsüzlüğünün icabı olarak bir hata etmiş olsa dahi mahkeme-i adâletin kendisini sorguya çekmeyeceği inancında olduğunu söyleyen Sava Paşa, kendisi için en emin yolun geçen hafta takdim ettiği istifasının kabulünü tekrar istirham etmek olduğunu ifade etmektedir345.

Sava Paşa’nın bu ısrarlı istifa talepleri Meclis-i Vükelâ’nın 19 Ocak 1887

tarihli toplantısında görüşmeye alınmıştır. Sava Paşa’nın fikren ve hâlen îfâ-yı



345 BOA, İ.MTZ.GR, 18/629, lef 4.

145

[eyuphuseyin]

memuriyete iktidârı kalmadığı beyanı dikkate alınarak bu halde memuriyete devam etmesinin îcâb-ı hâl ve maslahata uygun olmadığı ifade edilmiş ve değiştirilmesinin gerektiği kararına varılmıştır.

Sava Paşa’nın yerine atanacak kişinin Girit’in ehemmiyet-i mevkiiyesi dolayısıyla liyakat sahibi olması gerektiği belirtilerek Sisam Beyi Aleksandır Paşa ya da Temyiz Mahkemesi Başsavcısı Kostaki Efendi bu iş için uygun görülmüştür346. Sadrazam Kamil Paşa aynı gün konuyu padişaha iletmiş ve ertesi gün Kostaki Efendi

vezaret rütbesi verilerek Girit valisi olarak atanmıştır347.


346 BOA, İ.MTZ.GR, 18/629, lef 5.
347 BOA, İ.MTZ.GR, 18/629, lef 6.



146

[eyuphuseyin]

SONUÇ
Sava Paşa, Osmanlı İmparatorluğu’nun 19.yy.’deki bir tarafıyla kozmopolit bir tarafıyla otoriter ve merkeziyetçi dünyasını kendi şahsında yansıtan örnek bir devlet ve ilim adamıdır. Tıp eğitimi alarak doktor olmuş, bir süre doktorluk yaptıktan sonra mutasarrıflık, valilik, hâriciye ve nâfıa nâzırlığı gibi idari görevlerde bulunmuştur. Bunların yanında Galatasaray Sultanisi müdürlüğü yapmış, bu süre zarfında İmparatorluk toprakları içerisinde Batı tarzında bir yükseköğretim kurumu oluşturma teşebbüslerinden ikincisinin başında bulunmuştur. Osmanlı İmparatorluğu için bir dönüm noktası olan Kânûn-ı Esâsi’nin hazırlık komisyonlarında etkin olarak görev yapmıştır. Ayrıca devrinin önde gelen âlimlerinden İslam Hukuku tahsil etmiş ve bu konuya vukûfiyetini kendisinin bugün halen hatırlanmasında en büyük paya sahip olan İslam hukukuna dair eserini oluşturacak düzeyde derinleştirmiştir.

Bu “en uzun” yüzyılda “uzun” bir hayat süren Sava Paşa’nın Girit valiliği bağlamında ayrıntılı ve diğer görevleri bağlamında genel olarak incelediğimiz devlet adamlığı ya da idareciliğinde otoriter ve merkeziyetçi bir anlayışın hâkim olduğunu söyleyebiliriz. Ayrıca II. Abdülhamid’in Girit valiliği için ısrarla onu seçmesinde onunla kendisi arasında bu noktada gördüğü ya da sezdiği fikri bir paralelliğin etkili olduğunu söylemek de mümkündür. Çünkü Sava Paşa’nın Girit valisi olmasını gerçekten isteyen tek kişi II. Abdülhamid’dir. Girit halkı için Sava Paşa, henüz atanmamışken dahi vali olarak kabul etmeyeceklerini ilan ettikleri kişiler listesinin başında gelmektedir. Atandıktan sonra onu vali olarak kabul etmeleri ise ancak padişahın askeri tehdidi ile mümkün olacaktır. Valiyi seçmekle görevli Meclis-i Vükelâ için Sava Paşa, vali adayları listesinden ilk elenenler arasındadır. Sava Paşa’nın kendisi için Girit valiliği, atanışından dönüşüne kadar istemeyerek tayin edildiğini tekrarladığı ‘zoraki’ bir görevdir. Atanış haberini aldığında hastalığı nedeniyle göreve hemen gidemeyeceğini belirtmiş, Girit’e gittikten sonra da çoğunlukla bedeni rahatsızlıkları dolayısıyla İstanbul’a dönme taleplerinde bulunmuş, ancak bu taleplerin hiçbirisi kabul edilmemiştir. İstifası dahi ne bedenen ne de aklen görevi kaldıracak takatinin kalmadığını ve hiçbir sorumluluk kabul edemeyeceğini kati olarak ifade etmesinden sonra kabul edilmiştir. Bu durumda onun


147

[eyuphuseyin]

valiliği birçok açıdan ‘zorakilikler’ taşımaktadır. Muhtemelen bu nedenle çok uzun sürmemiş ve on dokuz ay gibi kısa sayılacak bir sürede sonra ermiştir.

‘Zoraki’ bir valinin ve valiliğin getirilerinin neler olduğuna bakıldığında bu süre zarfında devlet merkezinin arzuladığı şekilde büyük oranda Girit’te statükonun korunduğu görülmektedir. 19.yy’nin son çeyreğinde Girit, Osmanlı İmparatorluğu için bir dizi isyanlar ve ihtilallerle devleti çok yormuş sorunlu bir bölge olarak görülmektedir. Son olarak 1878 Halepa Mukâvelesi ile özerk denilebilecek bir yönetime kavuşan Girit’teki genel tabloyu, yerli halkın her fırsatta hak ve imtiyazlarını genişletme çabası, devletin ise buna meydan vermeme ve mevcut durumu sürdürme gayreti arasındaki gerilimin oluşturduğu, Sava Paşa’nın valilik dönemindeki birçok olayda görülebilmektedir. Bu olaylar içerisindeki muhtelif örneklerde Sava Paşa’nın Girit Genel Meclisi’nin taleplerini kendi filtresinden geçirmeden Bâbıâlî’ye sunmadığı ve birçok noktada bu taleplere mevcut durumu değiştirmelerini önleyecek kayıtlar düştüğü görülmektedir.

Sava Paşa döneminde Girit’in en temel sorunlarının bütçe açığı, gümrük gelirlerinin kime ait olacağı ve adanın askeri açından tahkim edilmesi olduğu göze çarpmaktadır. Halepa Mukâvelesi’nden sonra Girit’teki idare esaslarını belirleyen Tadilat Fermanı ile adanın gümrük gelirlerinin yarısı merkez hazineye diğer yarısı adaya bırakılmış ancak devlete ait olan yarının da zaruret halinde sosyal işlerde kullanılmak üzere adaya bırakılacağı belirtilmişti. Bu kararın ardından her yıl çeşitli bahanelerle devlete ait olması öngörülen paranın da adaya bırakılması için taleplerde bulunulduğu, bunun yanında hazineden çeşitli ihtiyaçlar için sonu gelmeyen ‘bir defaya mahsus’ para taleplerinin olduğu görülmektedir. Bu noktada Sava Paşa’nın gümrük gelirleri için bulduğu çözümün, Girit’in bütçe açıkları ve bu gelirlerin her yıl bir şekilde adaya bırakılması konusunda talepler devam edeceği için bu gelirlerin adaya ‘hak’ olarak değil, ‘ihsan ve in‘am’ olarak bırakılması şeklinde -büyük oranda mecburen- zahiri kurtarmaya dönük olduğu görülmektedir. Askeri tahkimat konusunda Sava Paşa’nın çözüm önerilerinin isabetli olduğu söylenebilir. Sava Paşa, ihtilalin çıkmasından değil çıktığı anda bastırılamamasından korkulması gerektiğini söyleyerek adadaki askeri gücün donanımlı tam bir fırkaya ulaştırılmasını ısrarla talep etmiştir. Adada bir ihtilalin olacağına kesin gözüyle bakan Sava Paşa, bu askeri

148

[eyuphuseyin]

güçle adadaki hâkim noktalar arasında çeşitli kordonlar oluşturarak ihtilalin çıktığı anda bastırılması yoluna gidilmesini teklif etmektedir. Bu tedbirlerin külfeti konusunda ise Sava Paşa, Girit’in tarih boyunca bölgeyi elinde tutan devletler için olduğu gibi Osmanlı İmparatorluğu için de gelir getiren bir vilâyet değil Akdeniz’de mühim bir askeri üs olduğunu ifade etmektedir. Bu nedenle Girit için girilecek zahmetlerin bu açıdan düşünülmesi gerektiğini belirtmektedir.

Sava Paşa’nın merkeziyetçi ve otoriter olduğunu söylediğimiz karakterine dair ipuçlarını onun ada için -aslında merkeziyetçi bir devlet için de- en tehlikeli gruplar olarak; menkul ya da gayrimenkul herhangi bir malı olmayan işsiz güçsüz olarak nitelediği kişileri görmesinde, ziraat gibi daimi bir işi olmayanların siyasetle meşgul olduklarını düşünmesinde, çoluk çocuk sahibi ve dolayısıyla aile mahkûmu olan memurların devlete sadık olacaklarını ifade etmesinde, Girit Genel Meclisi içerisinde mal mülk ve mevki sahibi olup aslında adada bir ihtilal olmasını istemeyen gurubun diğerlerine karşı desteklenmesi teklifinde görülebilmektedir. Bunların yanında ihtilal esnasında çevresindekilere önderlik etmiş ve bu duruma alışmış olan dolayısıyla bu konumlarını sürdürmek için sürekli karışıklık arzusunda olduklarını söylediği gruplar konusundaki tespitinin de evrensel bir olguya işaret ettiği söylenebilir.

Son olarak Sava Paşa’nın Haziran 1885 ve Ocak 1887 arasında devam eden

Girit valiliği, birçok açıdan ‘zorakiliklerin’ ürünü, statükoyu korumaya dönük örnek



bir ara dönem idaresi olarak görülebilir.

[eyuphuseyin]

BİBLİYOGRAFYA


A. Arşiv Kaynakları

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (Sultanahmet, İstanbul)348

1. Sadâret Evrâkı

Sadâret Eyâlât-ı Mümtâze Kalemi Girit Belgeleri(A.MTZ.GR)

Sadâret Mektubî Kalemi Mühimme Kalemi (Odası) Belgeleri (A.MKT.MHM) Sadâret Mektubî Kalemi Nezâret ve Devâir Yazışmalarına Ait Belgeler (A.MKT.NZD)
2. Bâb-ı Âlî Evrak Odası (Arşivi)

Bâb-ı Âlî Evrak Odası Belgeleri (BEO)

3. Hâriciye Nezâreti

Tercüme Odası Belgeleri (HR.TO)

4. İrâdeler:

İrâde Dâhiliye (İ.DH)

İrâde Dosya Usulü (İ.DUİT)

İrâde Eyâlet-i Mümtâze Girid (İ.MTZ.GR) İrâde Taltîfât (İ.TAL)
5. Maârif Nezâreti

Maârif Nezâreti Mektubi Kalemi (MF.MKT)

6. Meclis-i Vükelâ Mazbataları

Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV.)

7. Şûrâ-yı Devlet

Şûrâ-yı Devlet Belgeleri (ŞD)

8. Yıldız Evrâkı

Yıldız Hususî Maruzât Evrakı (Y.A.HUS) Yıldız Resmî Maruzât Evrakı (Y.A.RES) Yıldız Esas Evrakı (Y.EE)

348 Atıf yapılan belgelerin künyeleri dipnotlarda verildiği için burada sadece belgelerin bulunduğu
fonlar zikredilmiştir.

150

Yıldız Perakende Evrakı - Adliye ve Mezâhib Nezâreti (Y.PRK.AZN)

Yıldız Perakende Evrakı - Gazeteler Kısmı (Y.PRK.GZT)

Yıldız Perakende Evrakı - Umum Vilâyetler Tahrirâtı (Y.PRK.UM)


B. Süreli Yayınlar

Girid, Vilâyet Gazetesi, 29 Cumâde’l-Âhire 1299-5 Mayıs 1298, numara: 634. Mir’ât-ı Girid, Girid Hanya’da Basılır Gayr-i Resmi Gazetedir, 7 Ramazan 1304-
18 Mayıs 1303, numara: 24.

Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmâniye, Dersaâdet 1301 ve 1304.

Sâlnâme-i Vilâyet-i Girid, Hanya, 1307.

The British Medical Journal, Nov. 22, 1879.


C. Basılı Eserler ve Makaleler

Adıyeke, Ayşe Nükhet: Osmanlı İmparatorluğu ve Girit Bunalımı (1896-1908),

TTK Basımevi, Ankara 2000.

Adıyeke, Nükhet A. – Adıyeke, Nuri: Fethinden Kaybına Girit, Babıali Kültür

Yayıncılığı, İstanbul 2006.

Akçura, Yusuf: Üç Tarz-ı Siyaset, Lotus Yayınevi, Ankara 2005. Akyol, Taha: Medine’den Lozan’a, Milliyet Yay., İstanbul 1996.
Alexiou, Stylianos: Minos Uygarlığı, (çev. Dr. Elif Tül Tulunay), Arkeoloji ve

Sanat Yay., İstanbul 1991.

Armaoğlu, Fahir: 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), TTK Basımevi, Ankara,

1997.

Aydın, Mahir: Şarkî Rumeli Vilâyeti, TTK Basımevi, Ankara 1992.

_____: Girit Sarı Kitap, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2008.

Berkes, Niyazi: The Development of Secularism in Turkey, Hurst&Company,

London, India 1998.


151

Beyhan, Mehmet Ali: “Girit’e Dair Önemli Bir Kaynak: Mahmud Celaleddin Paşa’nın Girit İhtilâli Tarihi”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Dergisi, 3.Dizi, S.22 (2011/1), 133-155.

Bilsel, Cemil M.: Lozan, C. II, Ahmed İhsan Matbaası Ltd., İstanbul 1933.

Bölükbaşı, Ö. Faruk: Tezyid-i Varidat ve Tenkih-i Masarifat II.Abdülhamid Döneminde Mali İdare, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi Yay.,, İstanbul 2005.

Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, “Girit”, C.VIII, Gelişim Yay., 1986,

(yayın yeri yok), 4583-4586.

Canard, M. – Mantran, R.: “Ikritish”, The Encyclopaedia of Islam (New Edition),

C. III, E.J.Brill, Leiden 1971, 1082-1087.

Cevad, Mahmud: Maârif-i Umûmiye Nezâreti Târihçe-i Teşkîlât ve İcrââtı, (haz.

Taceddin Kayaoğlu), Yeni Türkiye Yay., Ankara 2001.

Christides, Vassilios: The Conquest Of Crete By The Arabs (Ca. 824) A Turning Point in The Struggle Between Byzantium And Islam, Akademia Athenon, Athens 1984.

Danişmend, İsmail Hâmi: İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C.IV, Türkiye

Yayınevi, İstanbul 1972.

Davison, Roderic H.: Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform 1856-1876,(çev.

Osman Akınhay), C.II, Papirüs Yay., İstanbul 1997.

Düstûr, Birinci Tertib, C. IV, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1295. Ergin, Osman: Türkiye Maarif Tarihi, C.I-II, İstanbul 1977.
Engin, Vahdettin: 1868’den 1923’e Mekteb-i Sultânî, Galasaraylılar Derneği,

İstanul 2003.

Evliya Çelebi: Seyahatnâme (Akdeniz Adaları ve Girit Fethi), (haz. İsmet

Parmaksızoğlu), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 1983.

152

Freese, J.H.: Freese, A Short Popular History of Crete, Jarrolld&Sons Printers,

London 1897.

Gencer, Bedri: “Osmanlı Kozmopolitanizmi için Tabiî Hukuk Teorisi”,

Bilimnâme, XIII (2007/2), 7-36.

Girid, (Artin Asadoryan ve Mahdumları Matbaasında Tab‘ Olunmuştur), İstanbul

1328.

Grene, Molly: A Shared World: Christians and Muslims in the Early Modern Mediterranean, Princeton Univercity Press, New Jersey 2000.

Gülsoy, Ersin: Girit’in Fethi ve Osmanlı İdaresinin Kurulması (1645-1670),

Tarih ve Tabiat Vakfı Yay., İstanbul 2004.

Gür, Refik A.: “İslam Hukuku Üzerine Düşünceler ve Sava Paşa”, İslam

Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, C.VI, Cüz 1-2 (1975), İstanbul, 1-35.

Hocaoğlu, Mehmet: Abdülhamid Han ve Muhtıraları, Türkiyat Matbaacılık,

İstanbul 1989.

Işın, Mithat: Tarihte Girit ve Türkler, Askeri Deniz Matbaası, (yayın yeri yok)

1945.

İhsanoğlu, Ekmeleddin: “Dârülfünûn Tarihçesine Giriş: İlk İki Teşebbüs”,

Belleten, S.210, Ankara 1990, 699-739.

________: “Dârülfünûn Tarihçesine Giriş (II) Üçüncü Teşebbüs: Dârulfünûn-ı

Sultânî”, Belleten, S.218, Ankara 1993, 201-239.

İnal, İbnülemin Mahmud Kemal: Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar, IV. Cüz, Maarif Matbaası, İstanbul 1943.

Jorga, Nicolae: Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, (çev. Nilüfer Epçeli), C.V,

Yeditepe Yay., İstanbul 2005.

_____: Osmanlı Tarihi, (çev. B.Sıtkı Baykal), C.V, Ankara Üniversitesi

Yayımları, Ankara 1948.

153

Kallivretakis, Leonidas: “A Century of Revolutions: The Cretan Question between European and Near Eastern Politics”, Eleftherios Venizelos: The Trials of Statesmanship (edited by Paschalis M. Kitromilides) içinde, Edinburgh University Press, Edinburgh 2008, 11-36.

Kara, İsmail: Hilafet Risaleleri, C. IV, Klasik Yay., İstanbul 2004. Karal, Enver Ziya: Osmanlı Tarihi, C. V, TTK Basımevi, Ankara 1983.
Kâtip Çelebi: Tuhfetü’l-Kibâr fî Esfâri’l-Bihâr,(haz. Orhan Şaik Gökyay), Milli

Eğitim Basımevi, İstanbul 1973.

Kenanoğlu, Macit M.: “Sava Paşa”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.36, İstanbul

2009, 183-184.

Kırmızı, Abdülhamit: “19.yy. Osmanlı Bürokrasisinin Kozmopolit Yapısı ve

Rum Devlet Adamları”, Türkiye Günlüğü, S.42, (Eylül-Ekim 1996), 119-125.

Koca, Ferhat: “Osmanlılar Döneminde Gayr-i Müslim Bir İslam Hukukçusu: Sava Paşa (Ö.1901), Hayatı, Eserleri ve İslam Hukukuna Dair Görüşleri”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, S.6, (2005), 93-101.

Kostopoulou, Elektra: The Muslim Millet of Autonomous Crete: An Exploration into its Origins and Implications, (Basılmamış Doktora Tezi), Boğaziçi University, İstanbul 2009.
Kuntay, Mithat Cemal: Namık Kemal Devrinin İnsanları ve Olayları Arasında, C.II, Kısım II, Maarif Basımevi, İstanbul 1956.

Küçük, Cevdet: Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı

(1878-1897), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay., İstanbul 1986.

Levend, Agâh Sırrı: Şemsettin Sami, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara 1969.

Mekteb-i Sultânî(nin ellinci sene-i devriye-i tesisi münasebetiyle neşr

olunmuştur), Matbaa-i Âmire, İstanbul 1918.





154

Mismer, Charles: Hâtırât-ı Âlem-i İslâm (İstanbul-Girid-Mısır-Cezair), (çev.

Hüdavendigâr Vilâyeti Mektupçusu Mehmed Rauf), Matbaa-i Vilâyet, Bursa 1327.

Mordtmann, A.D.: İstanbul ve Yeni Osmanlılar, (çev. Gertraude Habermann-

Songu), Pera Yay., İstanbul 1999.

Mufassal Osmanlı Tarihi, C.VI, Güven Basımevi, İstanbul 1972.

Namık Kemal’in Husûsî Mektupları II, (haz. Fevziye Abdullah Tansel), İstanbul

ve Midilli Mektupları-I, TTK Basımevi, Ankara 1969.

Namık Kemal’in Husûsî Mektupları III, (haz. Fevziye Abdullah Tansel), VI.

Midilli Mektupları-II, TTK Basımevi, Ankara 1973.

Örenç, Ali Fuat: Yakın Dönem Tarihimizde Rodos ve Oniki Ada, Doğu

Kütüphanesi, İstanbul 2006.

Özgül, Kayahan M.: Münif Paşa, Elips Kitap, Ankara 2005.

Özket, Hasan: Sanayileşen Fıkıh: XIX. Asır İslam Hukuk Usûlü Çalışmaları

(1800-1923), Medhal Bilimsel Araştırma Merkezi Yay., İstanbul 2006.

Öztuna, Yılmaz: Devletler ve Hânedanlar Türkiye (1074-1990), C.II, Kültür ve

Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 2005.

Pakalın, Mehmed Zeki: Sicill-i Osmanî Zeyli, (haz. Serdar Sakin), C. XVI, TTK

Yay., Ankara 2008.

Sadi, Kerim: Türkiye’de Sosyalizmin Tarihine Katkı, İletişim Yay., İstanbul

1994.

Salâhi, Mehmet: Girit Meselesi(1866-1889), (haz. Münir Aktepe), Edebiyat

Fakültesi Yay., İstanbul 1967.

Sarıyıldız, Gülden: Sokak Yazıcıları Osmanlılarda Arzuhaller ve Arzuhalciler,

Derlem Yay., İstanbul 2010.






155


Sava Paşa: İslam Hukuku Nazariyatı Hakkında Bir Etüt, (çev. Baha Arıkan),

Diyanet İşleri Reisliği Yay., Ankara 1955.

Şimşir, Bilal N.: Rumeli’den Türk Göçleri, Belgeler I (1877-1878), TTK

Basımevi, Ankara 1989.

______: Rumeli’den Türk Göçleri, Belgeler II (1879), TTK Basımevi, Ankara

1989.

______: Rumeli’den Türk Göçleri, Belgeler III (1880-1885), TTK Basımevi,

Ankara 1989.

Tekin, Oğuz: Eski Yunan ve Roma Tarihine Giriş, İletişim Yay., İstanbul 2008.

Thomson, George: Tarih Öncesi Ege, (çev. Celâl Üster), Homer Kitapevi,

İstanbul 2007.

Tukin, Cemal: “Girit”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. XIV, İstanbul 1996, 85-93.

_____: “Osmanlı İmparatorluğu’nda Girit İsyanları”, Belleten, C.IX, S.34, (Nisan

1945), 163-206.

Turan, Şerafettin: Türkiye-İtalya İlişkileri I, Metis Yay., İstanbul 1990.

Turhan, Hikmet: Şemsettin Sami Hayatı ve Eserleri, Resimli Ay Matbaası,

İstanbul 1934.

Türkgeldi, Ali Fuat: Mesâil-i Mühimme-i Siyasiye, (haz. Prof.Dr. Bekir Sıtkı

Baykal), C.III, TTK Basımevi, Ankara 1987.

Uçarol, Rifat: Siyasi Tarih, (Seri No. :4), Harp Akademileri Basımevi, İstanbul

1987.

D. Sözlükler

Devellioğlu, Ferit: Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi

Yayınları, Ankara 2004.

Yılmaz, Fehmi: Osmanlı Tarih Sözlüğü, Gökkubbe Yay., İstanbul 2010.

156

[eyuphuseyin]

EK 1.png (215.38 KiB) 3744 kere görüntülendi

Sava Paşa

(Kaynak: Mekteb-i Sultânî(nin ellinci sene-i devriye-i tesisi münasebetiyle neşr olunmuştur),

Matbaa-i Âmire, İstanbul 1918.)








157

[eyuphuseyin]

EK 2.png (233.5 KiB) 3744 kere görüntülendi

EK 3.png (237.84 KiB) 3744 kere görüntülendi

Sava Paşa’nın meşhur eseri Etude sur la Théorie du Droit Musulman (İslam Hukuk Nazariyatı Hakkında Bir Etüd)’ün (sağda) birinci baskısından (solda) ikinci baskısından iç kapak örnekleri.