Sava Paşa’nın Girit Valiliği (1885-1887) Cemal ATABAŞ

[eyuphuseyin]

tarımın gelişeceğini ve adadaki mermer, malta taşı ve kömür gibi madenlerin de imaliyle devlet hazinesi için büyük gelirler elde edileceğini belirtmektedir299.

3.2 Tadilat Fermanı’ndan Önceki Mali Durum
Tadilat Fermanı’ndan önce gümrük gelirlerinin tamamı adanın mal sandığına ait olduğu halde her sene merkez hazineden adaya birkaç milyon kuruş gönderildiğini belirten Sava Paşa, valinin maaşının 80.000, mutasarrıfların maaşlarının 17.500, kaymakamların 3.500 kuruş olduğu senelerin gelir ve giderlerinden bahsetmeyeceğini söyleyerek vali maaşının 25.000 kuruşa ve diğerlerinin maaşlarının da ona göre indirildiği Tadilat Fermanı öncesindeki 1291 (1875-1876), 1292 (1876-1877) ve 1293 (1877-1878) senelerinin gelir ve gider tablolarını şöyle göstermiştir:

TEZ 3.png (5.75 KiB) 3678 kere görüntülendi

299 BOA, İ.MTZ.GR, 18/625, lef 3, varak 1.
300 Tablodaki toplama ve çıkarma hataları düzeltilmiştir. Düzeltilmeden önce verilen rakamlarda 1291 senesi: 13.350.415 kuruş gider, 8.681.014 kuruş gelir, 4.669.401 kuruş fark; 1292 senesi: 13.022.351 gider, 9.307.107 gelir, 2.615.244 fark; 1293 senesi: 13.142.168 gider, 6.648.141 gelir, 4.494.027 fark olarak ve ayrıca farklar toplamı da 4.669.401+2.615.244+4.494.027=11.778.672 kuruş olarak gösterilmiştir. Bkz. BOA, İ.MTZ.GR, 18/625, lef 3, varak 2.

113

[eyuphuseyin]

Bu şekilde Tadilat Fermanı öncesindeki üç sene içerisinde devlet merkezinden gümrüklerin bütün gelirlerinin adaya bırakılmasının yanında ve askeri tahsisat hariç olmak üzere adaya 14.878.672 kuruş verildiği anlaşılmaktadır. Sava Paşa bu hesabı üç sene üzerine yapmasının nedeni olarak bir yılın bakaya gelirlerinin sonraki yılda toplanması nedeniyle gelirlerin fazla olup bakaya kaldığının zannedilmemesi olduğunu ifade etmektedir. Bunların bir kanaat edinmeye yetmemesi halinde Tadilat Fermanı ile birlikte adaya idâre-i husûsiye-i mâliye ihsân edilmesi ve hesabın kapatılması sırasında milyonlara varan eski açıkları kapatmak için verilen paranın miktarına bakılmasını isteyen Sava Paşa, bu şekilde gerçek durumun ortaya çıkacağını belirtmektedir301.

3.3 Tadilat Fermanı ile Girit Mali İdaresine Getirilen Yeni Kaide
Sava Paşa raporunda, Tadilat Fermanı’nın adanın mali işlerine dair olan 13.

Maddesine şu şekilde yer vermiştir:

13.Madde: Giderler konusunda tasarruf kaidesine riayet edilecek; askeri masraflar, gümrük, tuz ve duhan vergileri ile bugün için vilâyet bütçesine dâhil olup mahalli hükûmet tarafından idare olunan ve daha sonra ayrılması kararlaştırılmış olan vakfiye emlakinin hâsılat ve masrafları hariç tutularak hükûmetin kalan gelirlerinden masrafları çıkarılarak safi gelirin yarısı hazineye diğer yarısı da birinci derecede hapishaneler, ikindi derecede okullar, üçüncü derecede hastaneler ve dördüncü derecede liman ve yollar gibi kamu menfaatine dair genel meclisin kararlaştıracağı işlere harcanacak ve her sene kararlaştırılan gelir ve giderin bütçesinde belirtildiği şekilde kullanılıp kullanılmadığının tahkik ve tetkikini yine genel meclis yapacaktır. Ancak bahsedilen gelir, gideri karşılamadığı ve gelirleri artırmak için hükûmete düşen çaba gösterilip de bir yol bulunamadığı için maaşlar verilmezse, bu maaş açığını kapatmak için adanın o yılki gümrük hâsılatının yarısına kadar bir meblağ devlet tarafından verilecektir.

Sava Paşa bu maddede, her sene mahalli gelir adadaki memurların ve zaptiyelerin maaşına yeterli gelmezse devletin gümrük gelirlerinin yarısına yakın bir miktarı ihsan edeceğinin belirtildiğini ifade ederek bu durumda mahalli gelir

301 BOA, İ.MTZ.GR, 18/625, lef 3, varak 1-2.

114

[eyuphuseyin]

maaşların ödenmesine yeterli olduğu takdirde diğer masraflar için devletin herhangi bir şey vermesinin gerekmediğini söylemektedir. Bu durumda devletin eğer bu maddenin hükmünü harfiyen icra etmesi gerekirse maaşlardan başka bir masrafa karışmayacağını ve hapishanelerdeki zor durumda olan kişilerin ve cüzzam hastalarının ödenekleri, askerlerin kırtasiye, elbise ve diğer masrafları, devlet binalarının tamir ve kira bedelleri gibi vazgeçilmez giderlerin açık bırakılmasının gerekeceğini ifade etmektedir. Bu şekilde bu maddenin uygulanmasının mümkün ve devlete uygun olmadığını belirten Sava Paşa, yukarıda saydığı giderlere ve bunlara benzer diğer gider kalemlerine karşılık olarak para verilmeyeceği sözünün hükûmete yakışır bir söz olmayacağını ifade etmektedir.

Heyet-i vükelada bulunduğu sırada Fotyadi Paşa’nın meclis-i vükelaya kabul olunup bu konuyu orada dile getirdiğini ve vekillerin de ona hak vermeye mecbur kaldıklarını bildiren Sava Paşa, o zamanki meclis-i vükela azasının çoğunun halen dahi meclis-i vükelada bulundukları ve müzakere yedi sene önce cereyan ettiğini için bunu hatırlayacaklarını ifade etmektedir. Saydığı bu giderlerden başka bir takım giderlerin daha bulunduğunu ve bunların diğerleri gibi vazgeçilmez sayılmasa da Girit göz önüne alındığında vazgeçilmezliklerinin ve öneminin ortaya çıktığını belirten Sava Paşa, bu giderlerin okullar, yollar, köprüler ve limanların ödenekleri olduğunu bildirmektedir. Ayrıca bunları âtıl kalmaktan korunmanın ahali tarafından bir kez arzu olunursa devlet tarafından on kez arzu olunması gerektiğini söylemektedir.

Tadilat Fermanı’na göre bu masraflar vilâyetin gelir fazlasının adaya bırakılan yarısından karşılanması gerekmekle birlikte çoğu seneler gelir fazlası şöyle dursun, bütçenin denkliğinin dahi sağlanamadığını ve yüklü miktarlarda açıkların ortaya çıktığını belirten Sava Paşa, adanın yol ve köprü inşaatı, liman temizliği gibi işlerinin metruk bir halde bırakılmasının mümkün olmadığını ifade etmektedir. Ayrıca Sava Paşa, bu masrafların maaşlarda kesintiye gidilerek elde edilecek gelir ile karşılanması istenirse Girit memurları maaşlarının sınıf-ı sâlis derecesindeki diğer vilâyet memurları maaşlarından çok daha aşağıda olduğunu vicdanen temin ettiğini bildirmekte ve adada valinin maaşından başka kesinti yapılacak maaş olmadığını, bunun dışında Girit memurlarının rüşvet almamaları ile meşhur olduklarını, bazı

115

[eyuphuseyin]

memurların bunun tersine yönelmelerinin sebebinin ise maaş azlığından kaynaklı geçim sıkıntısı olduğunu ifade etmektedir. Maaş giderlerinin çokluğu akla gelebilecek bir başka grup olan zaptiyeler için Sava Paşa, bunların haddizatında uygunsuz ve şakî adamlar olduğunu söylemekte ancak Girit için 1800 kişilik bir zaptiyenin çok olmadığını ve aldıklarını 180 kuruş maaşın da yetersiz olduğunu belirterek kıyas için sıradan bir rençber ya da amelenin istediği zaman günlük 10 kuruş ücretle iş bulabildiğini de sözlerine eklemektedir302.

3.4 Girit Bütçelerinde Görülecek Açıklar
Bütçenin 1301 (1885-1886) senesi açığının 3.488.162 kuruş olduğunu belirten Sava Paşa, bunun dışında genel meclisin tasdik edilmiş bir kararına göre 1301 senesi bütçesine dâhil olup para yokluğundan ve diğer bazı nedenlerden dolayı sarf olunmamış olan 900.000 kuruş civarında bir meblağın turuk sandığına borç sayılması gerektiğini ifade etmektedir. Sava Paşa, bu durumda 1301 senesinin gerçek açığının
4 milyon küsur bin kuruşa ulaştığını ve bunun 1302 (1886-1887) senesi gelirlerinden ödenmesinin zorunlu olduğunu belirtmiştir. Ayrıca Sava Paşa, bütçenin açığı yüklü miktarda olduğu ve Turuk ve Meâbir Sandığı’na ait olan bu 900 küsur bin kuruşun genel meclise de gösterilmesi için idare meclisince düzenlenen bütçeye dâhil edilmediğini ve bu konuda genel meclise herhangi bir soru sorulduğunda bu paranın turuk sandığına verilmesinin genel meclisin devlet tarafından tasdik edilmiş bir kararı gereğinden ise de vilâyet gelirlerinde ne zaman fazla ortaya çıkarsa oradan düşülmesi gerektiğini sunulan cevapta beyan etmek niyetinde olduğunu ifade etmektedir. Borcun kalan küsuru olan üç milyon dört yüz küsur bin kuruşun sırf borç olduğunu belirten Sava Paşa bunun idare meclisi kararıyla 1302 senesi bütçesine dâhil edildiği için ödenmesinin zorunlu olduğunu ifade etmektedir. Bu borç ödendikten sonra 1302 senesinde 1.400.000 kuruş civarında bir açık kaldığını bildiren Sava Paşa, bunun o sene ödenmemesi halinde gelecek sene açığının 4.500.000’den 5.000.000’a varacağını tahmin etmektedir. Bu şekilde gelecek senenin sonunda vilâyet mal sandığının 6.500.000 kuruş açık göstereceğini ifade eden Sava Paşa şöyle bir muhasebe çıkarmıştır:

1302 Senesi Açığı: 1.400.000

302 BOA, İ.MTZ.GR, 18/625, lef 3, varak 2-3.

116

[eyuphuseyin]

Gelecek sene olan 1303 senesinin mahsuller açısından verimsiz bir sene olacağını belirten Sava Paşa, şimdiye kadar bu konuda edinilen tecrübeler ve sekiz senedir tutulan istatistik üzerine yürüttüğünü söylediğini bir tahminle 1303 senesi gelirlerini şöyle hesaplamaktadır:

TEZ 4.png (6.49 KiB) 3678 kere görüntülendi

Sava Paşa tahmin edilen bu gelirler üzerinden 1303 senesi bütçesini ise şöyle

çıkarmaktadır:

TEZ 6.png (2.32 KiB) 3678 kere görüntülendi

TEZ 5.png (3.66 KiB) 3678 kere görüntülendi

Bu hesaptan anlaşılacağı üzere vilâyetin 1303 senesi açığının 7.275.000 kuruşa ulaşacağının görüldüğünü belirten Sava Paşa, kendisinin bu açığı 6.500.000 itibar ettiğini söyleyerek ortaya çıkan halde vilâyetin gelecek sene idaresinin imkânsız olacağının anlaşıldığını bildirmektedir. Ayrıca 1303 senesi verimsiz senelerden olduğu için 1302 senesinin bütçe açığı gümrük gelirlerinin yarısı ile kapatılmazsa gelir eksiği nedeniyle o sene yollara, köprülere, limanlara
bakılamayacağını ve okulların da bütünüyle kapatılması gerekeceğini ifade


117

[eyuphuseyin]

etmektedir. Bu açığın istikraz suretiyle kapatılması fikrinin akla gelmesi durumunda Sava Paşa buna, bu şekilde para tedarikinin imkânsız olduğu, para bulunsa dahi gelecek ve daha ileriki senelerde ödenmesi şu anda mümkün görünmediği için istikrazın uygun olmayacağı cevabının verileceğini söylemektedir. Bunun yanında genel meclisin hiçbir zaman bu yoldan gitmediğini kendisinin tek başına böyle bir işe teşebbüs etmesinin ise ödenme imkânı bulunmayan bir parayı borçlanmak demek olacağını ve bunun da kendisi için ceza kanunâmesi ahkâmına tabi olmayı gerektireceğini bildirmektedir. Sava Paşa, yukarıda açıklandığı şekilde o yıl (1302) 1.400.00 ve gelecek yıl (1303) 5.000.000 kuruş –ki on beş ay sonra vilâyet bütçesinde toplam 6.500.000 kuruş- açık çıkar ise bunun ödenmesinin mümkün olmadığını belirtmektedir. Bir sonraki sene olan 1304 yılı fevkalade verimli bir yıl olup gelirleri 16.000.000’a yaklaşsa dahi bu borcun ancak 3.000.000’unun ödenebileceğini belirten Sava Paşa bu şekilde 1305 senesinde açığın 8.000.000’a ulaşacağını ifade etmektedir.

Bahsettiği bu rakamların daha düşük çıkmasının pek mümkün olmadığını belirten Sava Paşa, adanın mahsuller açısından verimli ve verimsiz senelerinin eskiden beri tecrübe edilmiş olduğunu bildirmektedir. Bunun yanında adadaki inzibatsızlığın ve ahali arasındaki sürtüşmelerin ziraatın gelişmesine ve hayvanların artışına engel olduğunu da sözlerine ekleyen Sava Paşa, daha önce bahsi geçen tedbirler bir an önce hayata geçirilmezse adanın gelirlerinin daha da düşeceğini ifade etmektedir303.

3.5 Girit Mal Sandıklarında Birikmiş Para Olup Olmadığı
Sava Paşa, ada mal sandıklarında birikmiş para bulunduğuna ve bu paranın kullanılarak mevcut sıkıntının giderilmesi gerektiğine dair söylentiler olduğunu, ancak bunların işin hakikatini bilmeyen ya da hile ile hareket eden kişilerin sözleri olduğunu bildirmektedir. 1301 senesi Mayısının 24’ünde304 (5 Haziran 1885’te) adaya ulaşan Sava Paşa, ulaştığı sıralar genel meclisin işleri ile uğraştığını, Haziran


303 BOA, İ.MTZ.GR, 18/625, lef 3, varak 3-4.
304 Sava Paşa raporunda “Çâkerleri doksan bir senesi mayısının yirmi dördünde cezîreye muvâsalat eyledim…” demekte ise de buradaki doksan bir ifadesi Sava Paşa’nın adada bulunduğu bir tarihe tekabül etmemektedir, bu ifadenin hata eseri bu şekilde yazıldığını düşünmekteyiz. İfade için bkz. BOA, İ.MTZ.GR, 18/625, lef 3, varak 5.

118

[eyuphuseyin]

ortalarında (miladi Haziran sonlarında) meclisin müzakerelerini tamamlayıp dağılmasıyla Haziran’ın sonuna (miladi Temmuzun ortalarına) kadar meclisin kararlarına dair maruzatların tertip ve takdimiyle iştigal ettiğini bildirmektedir. Temmuzun başlarında (miladi olarak ortalarında) vilâyet defterdarını çağırarak vilâyetin mali işleri ile uğraşmaya başladığını belirten Sava Paşa, selefinin (Fotyadi Paşa) ayrılırken kendisine halledilmesi çok zahmetli ve zor işler bırakıyor olsa da vilâyet mal sandığını iki milyon kuruş mevcutla terk ettiğini söylemesine istinaden sandıkta para bulunduğunun zannedildiğini, ancak 1301 senesi Mart, Nisan, Mayıs ve Haziran ayları giderlerinin birikmiş denilen bu paradan karşılandığını ve sandıkta borçtan başka bir para bulunmadığını ifade etmektedir. Var olduğu söylenen paranın harcanan bu para olduğunu belirten Sava Paşa, böyle bir meblağın bu senenin gelirinden de biriktirilip bundan bir buçuk milyonunun sarfıyla mekteplerin âtıl kalmasına meydan verilmemesi şeklindeki sözlere de bu paranın bu durumda sandıktan bir istikraz olacağı cevabını vermektedir. Ayrıca Sava Paşa, genel meclisin kararı ve devletin tasdiki olmadan muayyen kalemlere mahsus paradan istikraz akdinin mümkün olmadığını belirterek böyle bir meblağın sandıktan istikraz olarak alınıp sarf edilmesi halinde bunun gelecek sene ödenmesi gerekeceğini, bunun da yukarıda açıklandığı üzere bütçe açığı devam edeceği için ne gelecek sene ne de daha sonra ödenmesinin mümkün olamayacağını, bu nedenle genel meclisin ödenmesi mümkün olmayan bir borca girilmesini uygun görmeyeceği gibi hükûmetin de buna muvafakat etmeyeceğini ifade etmektedir.

Sava Paşa, mali işlerle ilgili verdiği bilgilerin, geçen 1301 senesi mali muamelatına dair tanzim edilerek idare meclisine sunulmuş, idare meclisince tetkik edilerek doğruluğu tasdik edilmiş ve daha sonra genel meclise bütçe ile birlikte sunulmuş olan layihanın içeriğiyle gerçekliğinin ortaya çıkacağı belirterek bu layihanın bir nüsha matbu suretini ek olarak sunmuştur305. Bu layihanın içeriğine itimat edilmezse fırka kumandanlığı ve zaptiyeler aracığıyla konunun araştırılması gerektiğini ifade etmektedir306.




305 Bahsi geçen layihanın transkripsiyonu Ek-4’te sunulmuştur.
306 BOA, İ.MTZ.GR, 18/625, lef 3, varak 4-5,9.

119

[eyuphuseyin]

3.6 Hıristiyan Mebusların Gümrük Gelirlerinin Girit’e

Bırakılmasını İstemeleri
Sava Paşa, Hıristiyan mebusların gümrük gelirlerinin Girit’e terki ile ilgili taleplerini kâmilen reddolunacak mevâdd-ı muzırradan ibaret görmektedir. Mebusların talepleri üzerine kendisinin gümrük gelirlerinin vilâyete bırakılması tarafında yer almasının ya da böyle bir şeye vasıta olmasının asla mümkün olmadığını belirten Sava Paşa, onların taleplerini bir kenara koyarak kendisinin adanın idaresine memur olması, bu idarenin birkaç ay sonra parasızlık yüzünden imkânsız hale gelecek olması ve Girit gümrüklerinde her sene iki milyon kuruş zimmete para geçirme hadisesinin vuku bulduğunun malum olması nedeniyle hem devlete bir hizmet hem de sekteye uğrayan gümrük idaresine bir çare aramanın kendisinin görevi olduğunu ifade etmektedir307. Bu şekilde kendi teklifinin Hıristiyanların taleplerinden bağımsız olduğunu ifade eden Sava Paşa, fikrini Hıristiyanların bu son talebinden önce de hususen arz etmiş olduğunu bildirmektedir. Hıristiyan mebusların gümrük konusundaki bu taleplerinin altı sene önce ortaya atılmış bir konu olduğunu ve defalarca arz olunduğunu belirten Sava Paşa, geçen sene kendi riyasetindeki sekiz günlük bir toplantısında genel meclisin ve sene içerisinde de idare meclisinin Hıristiyan azasının ısrarla yineledikleri bu talebe konunun kendilerinin sorumluluğunda olmadığı şeklinde daima ret cevabı verildiğini ifade etmektedir. Ayrıca Sava Paşa, Hıristiyanların şimdiye kadar gümrük gelirlerinin yarısının alâ tarîki’l-istihkâk verildiğini ifade etmeleri üzerine herkese ve özellikle de konsoloslara bunun istihkak değil fütüvvet ve in‘âm olduğunu beyan ettiğini bildirmektedir. Sava Paşa, bu şekilde istihkâk tabirini hükümsüz bırakarak yerine fütüvvet ve in‘âm tabirini kendisinin icat ettiğini ifade etmektedir. Sava Paşa, bu durumda hükûmetin tereddüt edeceği yalnız bir mesele olduğunu, onun da o sene, gelecek sene ve daha sonraki seneler yani en az beş on sene süresince vilâyetin gelir



307 Yorumlarını ihtiyatla karşılamak gerektiğini belirttiğimiz Mehmet Salahi’nin de Sava Paşa’nın bu konudaki talebini Yunan entrikalarına meyletmek olarak addettiğini görmekteyiz. Salahi, Sava Paşa’nın hükümetin Rumi mektupçusu Andre adlı kişi aracılığıyla Hıristiyanların önde gelenlerini teşvik ederek gümrük gelirlerinin yarısının adaya bırakılması konusunda bir dilekçe yazdırdığını ifade etmektedir. Bkz. Mehmet Salahi, a.g.e., s.42. Ayrıca Girit Genel Meclisi Hıristiyan azasının Sava Paşa’nın önerilerini ahâliye ve meclis-i umûmî Hıristiyan azalarına va’diyyât ve taahhüdât olarak gördüğü satırlar için bkz. Mir’ât-ı Girid, Girid Hanya’da Basılır Gayr-i Resmi Gazetedir, 7 Ramazan 1304-18 Mayıs 1303, numara: 24, s.4.

120

[eyuphuseyin]

fazlası olup olmayacağı konusu olduğunu ve daha önce bunu açıkladığını ifade etmektedir.

Gelir fazlası olmayacağına inanılması durumunda hükûmet için yapılacak iki şey olduğunu bildiren Sava Paşa’ya göre bunlardan birincisi bayındırlık ve eğitim için para harcanmayıp yolların, köprülerin ve limanların inşaatının ve birkaç seneden beri eğitim için bütçeye eklenen paranın verilmemesinden dolayı mekteplerin âtıl bir halde bırakılmasıdır. İkincisi Tadilat Fermanı’nın on üçüncü maddesinin şimdiye kadar tefsir olunduğu şekilde tefsir olunarak her yılın bütçesi eğitim ve bayındırlık ödenekleri dâhil olduğu halde tasdik edilmekle beraber açığın kapatılması için gümrük gelirlerinin yarısı kadar bir meblağın verilmesi yoludur. Sava Paşa, kendisinin bu iki yol dışında üçüncü bir yol düşündüğünü belirterek bunu şöyle arz etmektedir: Tadilat Fermanı’nın tefsir edilmesi ya da genişletilmesi yoluna gidilmeyecek, eğitim ve bayındırlık ödenekleri bütçeye dâhil edilecek ancak bu fermana göre hiçbir şey istemeğe hakkı olmayan Girit Adası devletin topraklarından bir parça olduğu için böyle bir yeri bayındırlıktan ve eğitimden mahrum bırakmamak için gümrük gelirleri şimdiye kadar nasıl fütüvveten üç defa terk edildiyse bundan sonra da bütçede açık oldukça in‘âmen verilecek, bununla birlikte bunun terk ve ihsânı Girit ahalisinin dâire-i itaattan çıkmamaları ve nemekbeharâmlık (tuz ekmek hakkı bilmezlik) etmemeleriyle kayıtlanacak ve eğer bu in‘âmâtın kadr-i kıymetinin bilinmediği anlaşılır ise esirgenmesi yoluna gidilecektir.

Sava Paşa, bahsedilen bu üç yoldan birincisinin hükûmet tarafından tasvibini mümkün görmediğini, zira okulların âtıl bırakılmasının köy ahalisine kötü tesir edeceğini, bunun dışında Girit’te yollar yapılmaz, limanlar temizlenmezse adanın harap olmaya yüz tutacağının inkâr edilemez olduğunu ve adanın bu halde bırakıldığının en küçük bir ifadesinin dahi siyaseten uygun görülmeyeceği kanaatinde olduğunu bildirmektedir. Bu fikrini desteklemek için Fuat Paşa’nın “Girit mevkî-i coğrafiyesi münâsebetiyle Devlet-i aliyyenin sâir her bir kıt‘âsından ziyâde Avrupa’nın nazarını câlibtir” sözünü nakleden Sava Paşa, o zamandan bugüne görülen hadiselerin bu sözü doğruladığını ifade etmektedir. Sava Paşa, bu durumda birinci yolun kapalı olduğu hükmüne varmış, ikinci yolun da Tadilat Fermanı’nın on üçüncü maddesinin tefsir edilerek genişletilmesi demek olacağını ifade ederek bunu

121

[eyuphuseyin]

da uygun görmediğini belirtmiştir. Sava Paşa, kendisinin teklif ettiği üçüncü yolun bahsedilen on üçüncü maddenin içeriğinin genişletilmesi fikri olmak bir kenara hükûmetin ada üzerindeki hukûk-ı hükümrânisini bir kat daha güçlendireceğini ifade etmektedir. Bunun yanında Sava Paşa, mademki Girit’in uzun yıllar için bir gelir fazlası olmayacak ve her sene bütçe açığı çıkacak, bu durumda okulların kapanmaması, yolların ve köprülerin atıl kalmaması, limanların dolmaması için para veren hükûmetin ada üzerinde hukukunun bir kat daha teyit olup olmayacağı, Girit ahalisi şükür-güzârlıkta bulundukça hükûmetin ihsanını artıracağı, aksi takdirde esirgeyeceği söylendiğinde böyle bir şartın ahaliyi dâire-i itaatte tutmaya yetip yetmeyeceği, ahali böyle ihsanlara ulaştığı halde Yunan teşvikleriyle dâire-i itâatten çıkarsa bu durumda Avrupa’nın onları itham edip etmeyeceği, onların
nemekbeharâmlığı her hududu aştığı için haklarında gereken ne ise onun yapılması konusunun Avrupa’ya itiraf ettirilmesi için bunun en uygun yol olup olmadığı sorularını sormakta ve bunları Girit’teki bazı İslâm cühelâsından başka kimsenin inkâr etmeyeceği kanaatinde olduğunu ifade etmektedir. Sava Paşa, gümrük gelirlerinin durumu konusundaki görüşünün bu olduğunu ve beşeriyet cihetiyle bir hata etmesinin de mümkün olduğunu sözlerine eklemektedir.

Bu şekilde Girit gümrükleri hakkındaki görüşlerinin Hıristiyanların kabul edilemez taleplerine dayanmadığını ve bundan kaynaklanmadığını ifade eden Sava Paşa, yalnızca menfaat-i devlet ve ihtiyâcât-ı mübreme-i memleket nokta-i nazarından bakarak kendi görüşünü bildirdiğini söylemektedir. Bunun yanında bölgenin ihtiyaçlarının vardığı dereceyi göstermek için o sıralar takdim olunan bütçenin birkaç gün içinde tasdik edilmeyip gümrük gelirlerinin yarısının verilmesi emredilmezse köy okullarının tamamının kapacağını bildiren Sava Paşa, böyle bir durumda ahali üzerinde nüfuz sahibi kişiler olan dört yüz beş yüz öğretmenin açıkta kalacağını ve icrâ-yı fesâddan geri kalmayacaklarını ifade etmektedir. Sava Paşa ayrıca okulların âtıl kalmasının ada dışında da ne şekilde yorumlara meydan vereceğini ve bedhâhânın bundan nasıl istifade edeceğinin söylenmesine de gerek olmadığını belirtmektedir308.



308 BOA, İ.MTZ.GR, 18/625, lef 3, varak 9-11.

122