XX. YÜZYIL BAŞLARINDA KUŞADASI’NDA GİRİT MUHACİRLERİ Metin MENEKŞE

[eyuphuseyin]

XX. YÜZYIL BAŞLARINDA KUŞADASI’NDA GİRİT MUHACİRLERİ*
CRETE EMIGRANTS IN KUŞADASI IN EARLY 20TH CENTURY
Metin MENEKŞE**

Öz
XIX. yüzyılda Kafkasya ve Balkanlardan Anadolu’ya yönelik gerçekleşen göçlerin yanında, yüzyılın sonunda yeni bir göç dalgası ortaya çıkmıştır: “Girit Göçleri”. Çalışmamız dâhilinde olan Kuşadası’na, 1897 yılından sonra gelmeye başlayan Girit muhacirleri için haneler yapılmasına ve onların ihtiyaçlarının giderilmesine gayret gösterilmiştir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nden temin edilen 12 Ağustos 1906 tarihli arşiv kaydında, muhacirlerin iskânı için daha önceden kurulan Osmaniye köyünde Girit muhacirinin yerleştirildiği görülmektedir. Kuşadası’nın Alaca Mescit, Câmii-i Atik, Câmii-i Kebir, Hacı Feyzullah, Dağ ve Türkmen mahallelerinde meskûn, gayrimeskûn veya kirada kalanlar olmak üzere isimleri ve meslekleri ile birlikte muhacirler kaydedilmiştir. Tespit edilen bu son kayıtlarla birlikte 1906 yılında, Kuşadası’nın Osmaniye Köyü’ne ve 5 mahallesine ne kadar Girit muhacirinin yerleştirildiği ortaya konulmuştur. Bugün hâlâ 2.-3. kuşak Girit muhaciri Kuşadası’nda yaşamaktadır.
Anahtar Kelimeler: Göç, Girit Muhacirleri, Kuşadası, Osmaniye Köyü, İskân.

Abstract
In the 19th century, besides the migrations that occurred from the Caucasus and the Balkans to Anatolia, a new wave of migration known as : “Crete Migrations” emerged at the end of that century. Ottoman administrators were undertaken to build homes for Crete Emigrants who started to arrive Kuşadası-which is included in our work- after 1897. In a recording obtained from the Prime Ministry Ottoman Archives, an archive recording dated August 12, 1906, some emigrants have been placed in a village of Osmaniye which was previously established for the resettlement of the emigrants. In the neighborhoods of Kuşadası called as Alaca Mescit, Camii- i Atik, Camii-i Kebir, Hacı Feyzullah, Dağ and Türkmen, the emigrants was recorded with their names and occupations as residential, non-residential or rent settlers. With the founded latest records, in 1906 how many Crete Emigrants were settled in Osmaniye village and 5 neighborhood of Kuşadası, has been revealed. Today, 2nd and 3rd generations of Crete emigrants are still living in Kuşadası.
Keywords: Migration, Crete Emigrants, Kuşadası, Osmaniye Village, Resettlement


Giriş
XIX. Yüzyıldan XX. Yüzyıla Osmanlı Devleti’nde Göç ve Göçmen Meselesi
Göç, kişilerin gelecek yaşantılarının tamamını veya bir kısmını geçirmek üzere, sürekli ya da geçici bir süre için bir yerleşim ünitesinden bir başkasına yerleşmek amacıyla yaptıkları coğrafi yer değiştirme olayını kapsayan sosyal bir değişim sürecidir1. Toplumsal ve ekonomik değişim süreçlerinin hem bir sonucu hem de bir nedeni olarak da değerlendirebileceğimiz göç, her şeyden önce kendine özgü olan bir süreçtir. Bu sürecin en önemli unsurları; göçün kaynaklandığı yerleşim, göç eden kişiler ve bütün bu unsurları içine alan göç olgusudur2. Tarih boyunca çok önemli bir toplumsal olgu olan göç, gönüllü veya zorunlu, kısa ya da uzun dönemli olsun, toplumların sosyal, kültürel, ekonomik ve politik biçimlenmelerini doğrudan etkileyen temel öğelerden birisi olarak kabul edilmektedir.3
Göç var olan sorunların nedeni değildir, olsa olsa bu sorunların çözümüne çare bulan bir olgudur. Göç dinamizmdir. Farklılıkların bir aradalığıdır. Tabii ki bir yanı ile çatışma, rekabet ve paylaşım alanları yaratır; ama göç ortaya çıkan gerilim hallerinin çözümlerini mümkün kılacak enerjiyi ve sinerjiyi de yaratır. Göç toplumları canlı kılar ve etno-kültürel ve dinsel farklılıkların birbirleriyle iletişim kurmasını ve böylelikle üçüncü alanların ortaya çıkmasını sağlar. Göç, bu yönleri ile toplumsal ve siyasal barışın kurulmasında karar alıcılara olanaklar yaratır; göç ayrışmayı değil, birleşmeyi mümkün kılar. Ancak göçün güzelliklerini görmek, göç olgusunu gönül gözü ile ve akıl gözü ile bakmakla mümkün olabilir.4


* Bu makale, Geçmişten Günümüze Girit: Tarih, Toplum, Kültür Uluslararası Sempozyum (16-18 Ekim 2015)’da bildiri olarak sunulmuş olup genişletilmiş olarak burada ele alınmıştır.
** Arş. Gör., Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, metinmenekse26@hotmail.com
1 Göç tanımları için bkz., T. Akkayan, Göç ve Değişme, İstanbul Üniv. Edebiyat Fak. Yay. No: 2573, İstanbul 1979, s. 21; Taylan Akkayan, “Türkiye’de İç Göçler ve Sorunlar”, Antropoloji, Ankara Üniv. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Sayı: 15/2002, s. 37; Cengiz Şahin, “Yurt Dışı Göçün Bireyin Psikolojik Sağlığı Üzerindeki Etkisine İlişkin Kuramsal Bir İnceleme”, Gazi Üniv. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 21, Sayı 2 (2001), s. 59.
2 A. İçduygu- T. Ünalan, Türkiye’de İç Göç, İstanbul 1998.
3 Mustafa Mutluer, Uluslararası Göçler ve Türkiye: Kuramsal ve Ampirik Bir Alan Araştırması-Denizli/Tavas-, İstanbul 2003, s. 10.
4 Türkiye’nin Göç Tarihi, 14. Yüzyıldan 21. Yüzyıla Türkiye’ye Göçler, (Derleyenler: M. Murat Erdoğan-Ayhan Kaya), İstanbul 2015, s. 5.

Göç olgusal olarak iyi ya da kötü olarak nitelenemez. Buna rağmen göçün dünya tarihine ve medeniyetin gelişmesine sağladığı katkıların daha fazla olduğu da bir gerçektir. Ancak kitlesel göç hareketlerinin kendi içinde riskler barındırdığı, zaman zaman da çatışmalara kaynaklık ettiği de gerçekliğin bir başka yüzüdür. Burada belirleyici olan göçe maruz kalan toplumun göçmene yaklaşımı ile göç edenlerin gösterecekleri çabalardır. Ortaya çıkacak katkılarda da sorunlarda da iki tarafın da payı bulunur.5
Türkiye, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e, iki yüzyıldan uzun bir süreyle göç alan başlıca bölge ülkesidir. Gerçekte bu, Türkler’in; önce Orta Asya’dan ve Anadolu’dan Balkanlar’a, Kafkasya’ya, Kırım’a ve Ortadoğu’ya, ardından da bu topraklardan Anadolu’ya gerçekleşen en az iki bin yıllık “göç trajedisi”nin son perdesidir. Bu son perdede, asli unsur Türkler (ve çoğu akrabalık bağlarıyla kendilerine eklemlenen diğer Müslüman unsurlar), Orta Asya’dan sonra en az 450 yıl “vatan” tuttukları toprakları, büyük ölçüde terk etmek zorunda kalmışlardır.6
Osmanlı döneminde “Müslümanlar”ın gerçekleştirmek zorunda kaldığı göç hareketlerinin başlıca “itici” nedenleri, yaklaşık olarak aynı ve ortaktır: Savaşlar, katliamlar, yağmalar, tecavüzler, baskı ve ayrımlar, tecritler, sürgünler ve zorla asimilasyonlar...7 Bu “itici” nedenlerle Osmanlı toprakları üzerinde ilk göç hareketleri başlamıştır.
Osmanlı’nın XVII. ve XVIII. yüzyıllardan itibaren Balkanlar’da her toprak kaybedişinde, Türkler ve diğer Müslüman gruplar göçe zorlanmıştır. O kadar ki, bölge adeta bu grupların sürekli göç dalgalarıyla çalkalanmıştır.8
Osmanlı ülkesi XIX. yüzyılın başlarında savaşlar nedeni ile büyük nüfus kayıplarına uğramıştır. Nüfus, toprak kaybına rağmen 1880’lerde 1850’lere nazaran %40 artmıştır. Bu artışların büyük kısmı göçler sayesinde olmuştur. Bugün Türkiye nüfusunun en azından %30-35’i göçmen veya göçmen çocuğu ve torunlarıdır.9
Balkanlar, Kırım ve Kafkasya’dan Anadolu’ya yönelik gerçekleşen göçler, XIX. yüzyıl boyunca gözlemlenen en büyük demografik gelişmedir. Bütün bu nüfus hareketi, günümüz Türkiye sınırı dâhilindeki kırsal kesimin nüfus yapısını azımsanmayacak derece etkilemiştir.10 Girit göçmenlerinin de dâhil olduğu 1878-1900 yılları arasındaki göçler, sayıca diğer yıllardaki göçlerden daha fazla olup, bu göçler Anadolu’nun toplum yapısındaki değişimlere yol açan ilk etkileri yapmış ve bugünkü yapının oluşmasında temel görev görmüştür.11
Göçler birçok yeni tipte insanı Anadolu’ya getirdikleri gibi iş hayatında, yaşam şeklinde ve hatta dünyaya ve topluma bakış açısında değişik yaklaşımlar getirmişler ve o nispette bu insanlar Anadolu halkından yeni şeyler öğrenmişlerdir. Ortaya eski ismini muhafaza etmiş ama gerçekte yeni bir toplum ortaya çıkmıştır. Toplum içinde kişiler arasında karşılıklı görüş, adet vs. etkinliklerini kolaylaştıran birçok gelişme de yardım etmiştir.12
Balkan göçmenleri genelde oldukça gelişmiş bir tarım bilgisine sahip oldukları için yeni usuller ve ziraat makinaları kullanmaya yatkındılar. Tarımsal alanda Anadolu’ya yeni ürünler ve teknolojiler getirmişlerdir. Patatesin girişi, Anadolu’da arabanın kullanışı gibi önemli gelişmelerde etkileri olmuştur. Çerkez grupları da geldikleri yerlerde et ve süt üretimi için hayvancılığın gelişmesine yardımcı olmuşlardır.13
1. XIX. Yüzyıl Sonu İle XX. Yüzyıl Başında Kuşadası’nın İdari Durumu
XIX. yüzyılda Kuşadası; Aydın Vilayeti’nin İzmir merkez sancağına bağlı ve İzmir’in 80 km kadar güneydoğusunda kendi ismi ile anılan körfezin içinde ve bir tepenin (Kilise veya Kese Dağı) eteğinde kurulmuş bir kaza merkezidir.14
Kuşadası, Sığla Sancağı’nda, XVII. yüzyıl ortalarından itibaren önceleri sancağın kaza merkezi, sonra sancağa bağlı bir kaza olarak görülmektedir. XVIII. yüzyıldan sonra Sığla Sancağı’nın bir kazası olarak

5 Aynı eser, s. 5-6.
6 Halim Çavuşoğlu, “Yugoslavya-Makedonya Topraklarından Türkiye’ye Göçler ve Nedenleri”, bilig, Bahar 2007/Sayı: 41, Ankara 2007, s. 145.
7 Dışişleri Bakanlığı, Dış Türkler (Belgeler), T.C. Dışişleri Bakanlığı AZEM Dairesi, Ankara 1969, s. 645.
8 Aleksandre Popovic, Balkanlar’da İslam, (Türkçesi: Komisyon), İstanbul 1995, s. 186.
9 Türkiye’nin Göç Tarihi, 14. Yüzyıldan 21. Yüzyıla Türkiye’ye Göçler, s. XXXİİİ; McCarty, 1878-1911 yılları arasında Anadolu nüfusunun
%50 düzeyinde arttığını hesaplamıştır. Bu nüfusun yılda yüzde 1.5 büyümesi demektir. Bkz. İlhan Tekeli, Göç ve Ötesi, İstanbul 2013, s. 49.
10 Selçuk Akşin Somel, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türk Kimliği”, Cumhuriyet, Demokrasi ve Kimlik, (Haz: Nuri Bilgin), İstanbul 1997, s. 77.
11 Faruk Kocacık, “1878-1900 Yıllarında Balkanlar’dan Anadolu’ya Yönelik Göçlerin Anadolu’daki Sürekli Yerleşme Yerleri ve Toplumsal Yapıya Etkileri”, II. Ulusal Sosyoloji Kongresi, Toplum ve Göç (20-22 Kasım 1996, Mersin), Ankara 1997, 142.
12 Aynı yer.
13 İlhan Tekeli, “Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze Nüfusun Zorunlu Yer Değiştirmesi ve İskân Sorunu”, Toplum ve Bilim, Sayı:50, Yaz 1990, İstanbul, s. 58.
14Şemsettin Sami, “Kuşadası Maddesi”, Kamusu’l-Âlam, Cilt V, İstanbul 1314, s. 3740.

hemen her kaynakta zikr edilmektedir.15 XIX. yüzyıla gelindiğinde Osmanlı Devleti’nin mülki idaresi, 8 Kasım 1864 tarihinde çıkarılan İdare-yi Vilayet Kanunu’na göre yeniden düzenlenmiştir. Söz konusu düzenlemeler özellikle 1867 ve 1871 yıllarından sonra hız kazanmıştır. Bu kanuna uygun olarak, Aydın Vilayeti oluşturulmuştur. Bu yeni vilayetin Aydın, İzmir, Menteşe ve Saruhan olmak üzere 4 sancağı vardır. Kuşadası da bu değişiklikten nasibini almış ve Sığla Sancağı’ndan ayrılarak İzmir Sancağı’na bağlı bir kaza haline gelmiştir.16
Kuşadası’nın idari durumu XIX. yüzyıl sonunda birkaç değişikliğe uğramakla birlikte büyük oranda önceki durumunu devam ettirmiştir. 1897-1908 yılları arasını kapsayan Aydın Vilayeti salnamelerinde Kuşadası’nın İzmir Sancağı’na bağlı olup 29 köyü ve Ayasuluğ adlı bir de nahiyesi olduğu görülmektedir.17
1908 yılına gelindiğinde Kuşadası’na bağlı köy sayısının arttığı görülmektedir. Köy sayısı 29’dan 32’ye çıkmıştır. Kuşadası kaza merkezine bağlanan bu yeni köylerden biri de Osmaniye köyüdür.18 Osmaniye köyünün kurulması ile ilgili gerek dönemin basınından gerekse arşiv kayıtlarından bilgi edinilebilmektedir. Bununla ilgili detaylı bilgi Girit muhacereti içerisinde verilecektir.
2. XIX. Yüzyılda Kuşadası’na Göçler
Kuşadası, XIX. yüzyıl boyunca dışardan gelen muhacirlere ev sahipliği yapmıştır. Bu yüzyılın başlarında gelenler, 1821 yılında ortaya çıkan Yunan isyanı sonrasında gelen Mora Türkleridir. Mora Türkleri, kazaya ilk geldiklerinde yerel halk ile anlaşmazlık yaşamışlardır. Özellikle Türkçe konuşamamaları nedeniyle yerel halk, onları her türlü alış-verişten uzak tutmuştur. Kız alıp verme hoş karşılanmamıştır. Hatta kendilerine ait başka bir mezarlık oluşturmuşlardır.19
Kuşadası’na diğer bir göç hareketi Rumeli’den olmuştur. Bunlar, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonra gelen göçmenlerdir. Bulgarların yaptıkları baskı ve mezalimler sonucu, Rumeli halkı Balkanlardan kitleler halinde içe dönük olarak göç etmek zorunda kalmışlardır. Kara, deniz ve tren yolu ile İstanbul’a gelen Muhacirler, buradan Anadolu’nun çeşitli vilayetlerine sevk edilmişlerdir. Muhacirlerin en önemli sevk yerlerinden birisi de Aydın Vilayeti ve onun merkezi İzmir olmuştur. İzmir’e gelen göçmenler, burada kendileri için kurulan mahallelere ve köylere yerleştirilmişlerdir.20
Kuşadası’na Kırım ve Kafkasya’dan da göçmenler gelmiştir. Özellikle 93 Harbi sonrasında Çerkez göçmenlerin Kuşadası’na geldikleri görülmektedir.21 Yine 1883-1884 yıllarında göçebe aşiretlerin Kuşadası’na iskân edildikleri görülmektedir. Bu anlamda 1586 kişi iskân edilmiş ve bunlara 254 hane inşa
edilmiştir.22
Yüzyılın sonunda Kuşadası, yeni bir göç dalgası ile karşı karşıya kalmıştır. Bu sefer, Girit adasından gelen Müslüman halk Kuşadası’nda yeni yurt edinme arayışı içerisine girmiştir.
3. Kuşadası’na Girit Göçleri
XIX. yüzyıl sonunda Kuşadası’na gerçekleşen önemli bir göç hareketi de Girit Adası’ndan gerçekleşen göçlerdir. Özellikle 1897-1898 yıllarında Girit’te Rum asilerce gerçekleştirilen yağma ve katliam olayları sonrasında can güvenlikleri kalmayan Müslüman halk, başta Anadolu vilayetleri olmak üzere Rodos, İstanköy, Beyrut, Halep, Şam ve Bingazi’ye göç etmek zorunda kalmışlardır. Anadolu’da Girit muhacirlerinin sevk edildiği önemli merkezlerden biri Aydın Vilayeti ve vilayetin merkezi İzmir olmuştur. Osmanlı yönetimi, muhacirlerin özellikle Girit iklimine yakın yerleri tercih etmelerini de göz önünde bulundurarak İzmir’e gelen muhacirleri Bodrum, Marmaris, Söke ve Kuşadası’na yerleştirmiştir. Çalışma dâhilinde olan Kuşadası’na, 1897 yılından sonra gelmeye başlayan Girit muhacirleri için haneler yapılmasına ve onların ihtiyaçlarının giderilmesine gayret gösterilmiştir.
1897 yılı sonrası Kuşadası’na gelmeye başlayan Girit muhacirlerinin ilk dönemde büyük sıkıntılar çektikleri görülmektedir. Özellikle iskânları konusunda herhangi bir gelişme olmamıştır. Muhacirler, uzun bir süre cami, okul ve medreselerde barınmışlardır.23 Diğer taraftan başka muhacirler de gelmeye devam




15 Nezahat Belen, 1900-1973 Yılları Arasında Kuşadası’nın Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Tarihi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ege Üniv. Sosyal Bilimler Enst. Türkiye Cumhuriyeti Anabilim Dalı, İzmir 2004, s. 26-27.
16Tuncer Baykara, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasına Giriş, I, Anadolu’nun İdari Taksimatı, Ankara 1988, s. 96.
17Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Sene-i Maliye 1326, s. 548.
18Serap Tabak, “Kuşadası Kazası’nın 1909-1914 Arası Sosyal ve Ekonomik Yapısı”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt/Volume XXV, Sayı/Number 2, Aralık/December 2010, s. 528-529.
19N. Belen, a.g.t., s. 96.
20A. Adil Öztürk, “Balkanlar’dan ve Girit’ten Kuşadası’na Göçler”, Geçmişten Geleceğe Kuşadası Sempozyum Bildirileri (23-26 Şubat 2000), Edit. Dr. A. Şerifoğlu, İzmir 2001, s. 26; Bilal Şimşir, “Bulgaristan Türkleri ve Göç Sorunu”, Bulgaristan’da Türk Varlığı Bildiriler (7 Haziran 1985), Ankara 1987, s. 48.
21Nedim İpek, Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri, Ankara 1884, s. 183.
22N. Belen, a.g.t., s. 97-98.
23Aynı eser, s. 99.

etmiştir. Durum böyle olunca, muhacirler için hazırlanan geçici barınma yerlerinde izdiham yaşanmaya başlamıştır. Bu durumun kargaşaya hatta bazı hastalıklara (tifo vb.) yol açacağı endişesi ortaya çıkmıştır24.
Cami, okul ve medreselere yerleştirilen göçmenlerin barınma ve yiyecek ihtiyaçları İzmir’de kurulan Muhacir komisyonu ile bu komisyona bağlı olarak, Kuşadası’nda kaymakamın önderliğinde kurulan muhacir komisyonu önderliğinde, hükümetten ve daha çok halktan toplanan bağışlarla karşılanmıştır. Ayrıca ilerleyen tarihlerde arazi yardımının yanı sıra ziraat aletleri, tohumluk buğday ve çiftlik hayvanı yardımı da yapılmıştır.25
14 Ekim 1899 tarihinde, Aydın vilayetinde bulunan Girit muhacirleri için bir iskân düzenlemesi yapılmıştır. Buna göre, Aydın vilayeti dâhilinde meskûn ve gayrimeskûn olarak toplam 8.834 Girit muhaciri bulunmaktadır. Bunlar vilayetin çeşitli kazalarında bulunmaktadırlar. Kuşadası kazası merkezinde bulunan Girit muhacirleri 255 nüfus olup, bunlardan 250 nüfus yerleştirilmiş, kalan 5 nüfus ise yerleştirilememiştir26.
15 Aralık 1899 tarihine gelindiğinde, Söke ve Kuşadası’nda henüz yerleştirilemeyen ve geçici olarak misafir edilen 400 nüfusluk Girit muhaciri bulunmaktadır. Bu muhacirler için, Söke ve Kuşadası arasında, Çanlı Dağı civarında, arazisi elverişli ve iklimi uygun olan bir yere köy kurulması gündeme gelmiştir.27
Söke civarında yeni bir köyün kurulması ile ilgili olarak padişah iradesinden de söz edilmektedir. Bu iradede köyün yerinin tespit edilebilmesi için yöreyle ilgili bir haritanın hazırlanması belirtilmiştir. Bu görevi icra etmek üzere yöreye Belediye Dairesi Reis Muavini Abdurrahman Efendi ile Kuşadası eşrafından Hasan Bey ve Aydın vilayeti başmühendisi Baranofiski Efendi gönderilmiştir.28 Daha sonra bununla ilgili olarak 7 Ocak 1900 yılında basında çıkan bir haberde Kuşadası ve Söke kazaları arasındaki Çanlı Dağı civarında Girit göçmenleri için kurulacak köyün haritasının ve keşfinin tamamlandığı bildirilmiştir.29
1901 yılına gelindiğinde köyü teşkil edecek göçmen konutlarının bir kısmının tamamlandığı ve 200 adet olarak planlanan evlerden 75 tanesinin bitmiş olduğu bildirilmektedir. Aynı zamanda yakın zamanda gerçekleşecek olan resmi bir törenle de göçmenlere tamamlanan konutların dağıtılacağı ilan edilmiştir.30 Kuşadası ile Söke arasındaki Çanlı Dağı civarında teşkil edilen bu yeni köye Osmaniye31 isminin verilmesi uygun görülmüştür. Göçmenlerin şükranlarının bir ifadesi olarak köylerine bu ismin verilmesini istedikleri belirtilmektedir.32
Kaza merkezinde mektep, medrese ve camilerde geçici olarak barınan Girit muhacirleri içinde zanaat ve esnaf gruplarına yönelik birtakım girişimler de söz konusudur. Bunların iskân-ı muhacirin kanununa göre kaza ve kasaba merkezlerinde her on haneye bir hane gelecek şekilde yerleştirilmesi gerektiği belirtilmiştir. Bu nedenle hükümet tarafından Kuşadası kaymakamlığına gönderilen bir telgrafta, Kuşadası’nda ne kadar meslek sahibi olduğu, bunların nerelerde yerleştiği ve kesin iskânları için uygun arsaların bulunup bulunmadığının bildirilmesi istenmiştir. Kuşadası kaymakamlığı tarafından, hükümete ve göçmen komisyonuna gönderilen cevapta, Kuşadası kazasında mektep, medrese ve cami odalarında geçici olarak 125 hanede 548 göçmen bulunduğu, bunların iskânları için gerekli olan arazi için araştırma yapıldığı, göçmenlerinin yerleşeceği arazinin bir kısmının boş arazi, bir kısmının ise depo yakınında ve Türkmen mahallesinde 10 parçada 50 dönüm kadar tarla ve boş araziden ibaret olduğu bildirilmiştir. Aynı zamanda bu arazilerin, sahiplerinin rızası ile her dönümünün 500 kuruşa alınabileceği ve bunun için de 900 kuruşa ihtiyaç olduğu belirtilmiştir.33
Muhacirlerin iskânı konusunda yürütülen bütün faaliyetlere rağmen hepsinin iskân edilmesi hususunda bir muvaffakiyet sağlanamamıştır. Nitekim Muhacirler, 4 Aralık 1900 tarihinde merkeze çekmiş oldukları telgrafta, birçok sıkıntı içinde olduklarını belirtmişler ve durumlarının düzeltilmesini, evlerinin


24 BOA., DH. MKT. PRK., Dosya No: 2166/Gömlek No: 81, 1 Mayıs 1315/ 13 Mayıs 1899.
25N. Belen, a.g.t., s. 100.
26 BOA., Y. PRK. MYD., Dosya No: 22/Gömlek No: 55, 2 Teşrinievvel 1315/14 Ekim 1899.
27 BOA., DH. MHC., Dosya No: 22/Gömlek No: 90, 23 Teşrinisani 1315/ 5 Aralık 1899; Ahenk, Sayı: 1015, 3 Kânunuevvel 1315/15 Aralık 1899; Tuncay Ercan Sepetçioğlu, Girit’ten Anadolu’ya Gelen Göçmen Bir Topluluğun Etnotarihsel Analizi: Davutlar Örneği, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniv. Sosyal Bilimler Enst. Halkbilim Anabilim Dalı, Ankara 2011, s. 131.
28Ahenk, Sayı: 1155, 25 Mayıs 1316/7 Haziran 1900.
29Ahenk, Sayı: 1035, 26 Kânunuevvel 1315/7 Ocak 1900; T. E. Sepetçioğlu, a.g.t., s. 133.
30T. E. Sepetçioğlu, a.g.t., s. 134.
31“… Kuşadası’nda teşkil olunan karyenin Osmaniye namıyla tevsii hakkında…”.B.O.A., A. MKT. MHM., Dosya No: 525/Gömlek No: 30, 23 Cemazeyilahir 1322/4 Eylül 1904; S. Tabak, a.g.m., s. 529; Osmanlı Devleti’nde genel uygulamaya baktığımızda, göçmenler için kurulan köylere isim verme geleneğinin dönemin önemli bir uygulaması olduğu görülmektedir. Genelde isimler padişah adlarına veya devrin özelliklerine göre verilmiştir. II. Abdülhamit döneminde de bu görülmektedir. Bu dönemde muhacirlerin yerleştirildiği köylere; Hamidiye, Mecidiye, Orhaniye, İhsaniye, Sultaniye, Mahmudiye, Selimiye, Süleymaniye gibi isimler verilmiştir. Bkz. Ahenk, 16 Teşrinievvel 1317/29 Aralık 1901; T. E. Sepetçioğlu, a.g.t., s. 134-135.
32T. E. Sepetçioğlu, a.g.t., s. 135; Elif Yeneroğlu, “Aydın Vilayeti Salnamelerinde Kuşadası Kazası”, Geçmişten Geleceğe Kuşadası Sempozyumu Kitabı (23-26.02.2000, Kuşadası), İzmir 2001, s. 222.
33N. Belen, a.g.t., s. 100.

[eyuphuseyin]

tamir olmasını, olmayanlara ev verilmesini talep etmişlerdir.34 Muhacirlerin büyük bir kısmının iskân edilememesi meselesi 1906 yılına kadar devam etmiştir.

4. XX. Yüzyıl Başlarında Girit Muhacirlerinin Kuşadası’na İskânı
26 Ocak 1906 tarihinde 110 tane muhacirin mührünün bulunduğu bir arzuhal Muhacirin İskân Komisyonu’na sunulmuştur. Bu arzuhalde özetle muhacirler şunları dile getirmişlerdir:
“Aciz kullarınız, Girit’te baş gösteren olaylar neticesinde mecburen asıl vatanımızı terk ederek Kuşadası’na göç ettik ve padişahımızın merhametine sığındık. Padişahımızın muhacir kullarına ihsanının sonu yoktur.
Biz kulları 150 haneden ibaret olup 8 sene önce (1898) Kuşadası’na geldik. Fakat şuana kadar kendimiz için değil ailemizin geleceği için bir parça araziye, bir oda haneye sahip olamadık. Yerli ahalinin ahır olarak kullandıkları damlara varıncaya kadar hane süsü vererek kiralama yoluna gittik. Asıl vatanımızda, Girit’te kalan malımızı, mülkümüzü satarak elde ettiğimiz geliri burada hane kiralamak için tükettik. Burada bulunan halkın yardımına muvaffak olduk. İçimizde elinde parası olanlar ev satın aldılar. Fakat bunlar çok az sayıdadır. Büyük bir kısmımız yardıma muhtaç haldedir. Bizim gibi iyiliksever bir âleme ihtiyacımız vardır.
Biz, dört saat uzaklıkta bulunan bir yerden odun götürüp, günde beş kuruş kazanan ve Kuşadası gibi bir yerde bütün gün çalışmakla ancak bir ekmek parası tedarik edebilen biçare kullarız. Bu şartlara rağmen tekâlif-i milliye(vergi) ile mükellef tutulduk. Askere alınma kaidesince yerli ahali ile aynı tutulduk ve bu seneden itibaren (1906) silahaltına davet edildik. Fakat çocuklarımızı ve ailemizi perişan halde bırakıp askeriyeye dâhil olmamız durumunda, onlar, kira vermeye kudretleri ve ödeme güçleri olmadığından onun bunun azarlamasına, aşağılamasına maruz kalacaklardır.
Bu durumun, Muhacir kullarının refah ve geleceklerini düşünen, cümlemize yardımlarını ve ihsanını esirgemeyen merhametli padişahımızın rızasına uygun olmayacağı haktır. Fakat böyle bir uygulamanın gerçekleşip gerçekleşmeyeceği yönünde bir açık ifade yoktur. Bundan dolayı, merhametli padişahımızın yüce inayetine sığınarak, ailelerimizin sokak aralarından kurtarılması ve iskânlarının sağlanması hususunda Kuşadası’nın münasip bir mevkiinde birer hanenin inşasını ve kullanıma açılmasını istirham eyleriz.
26 Temmuz 1906.”35
Muhacirler, komisyona vermiş oldukları bu arzuhal ile göç sürecini ve Kuşadası’nda karşılaştıkları manzarayı ortaya koymaktadırlar. Girit’ten ayrılmaya mecbur kalan ve Kuşadası’na hicret eden muhacirler, burada özellikle hane problemi ile karşı karşıya kalmışlardır. Yerel halkın kullandığı ahırların kullanımına kadar mevcut mekânları değerlendirmeye çalışmışlardır.
Muhacirlerin adada kalan mallarını sattıkları ve elde ettikleri gelir ile de Kuşadası’nda hane kiraladıkları görülmektedir. Aynı zamanda maddi durumu iyi olanların da hane satın alarak yerleşmiş oldukları tespit edilmektedir. Ancak bunlar sayıca azdır. Çoğunluk hala bir haneye yerleştirilememiştir. Diğer taraftan askere alınma ve vergi ödeme gibi mükellefiyetlerin ortaya çıktığı görülmektedir. Bu konuda muhacirler, büyük sıkıntı içindedirler. Çünkü daha yerleşmemiş haldeyken bir de askeriyeye dâhil olmak onlar için daha sıkıntılı bir süreç olacaktır. Başta çocukları olmak üzere ailelerinin gelecekleri için durumlarının göz önünde bulundurulmasını istemişlerdir. En son olarak da ailelerinin sokak aralarından kurtarılmasını ve münasip yerlerde bulunan hanelerde yerleştirilmelerini istirham etmişlerdir.
Arzuhalin sonunda yer alan 110 muhacirin ismi ve geldiği şehir ile ilgili bilgiler aşağıdaki tabloda olduğu gibidir.

Tablo 1. 26 Temmuz 1906 Tarihli Arzuhalde Yer Alan Girit Muhacirlerinin İsimleri36
Kandiyeli Velaki Ali Kandiyeli Yoğurtçu
……? Kandiyeli Çizmecaki
Halil Kandiyeli Odabaşaki
(mühür) Estiyeli Ağazaki
(mühür)
Hanyalı Nazikzâde Hasan
(imza) Kandiyeli Salih Tabaki (imza) Kandiyeli Zimkaki Ahmed
(mühür) Estiyeli Kandilakitaki? Halil (mühür) Kandiyeli
PenyakiAhmed (mühür)
Kandiyeli Hacı Hasanaki Ali (mühür) Estiyeli Tahiraki Tahir bin Mustafa
(mühür) Estiyeli Zikalaki? (mühür) Estiyeli Zikalaki? İbrahim (mühür) Kandiyeli Hacı Mercan oğlu Hasan (mühür)
Kandiyeli Memişoğlu Hasan (mühür) Meramilalı? Osmanalaki Estiyeli Velaki Halil (mühür) Kandiyeli dul kadın Zeynep
(mühür) Kandiyeli Dul Kadın Kamile 1321(mühür)
Estiyeli Mollazaki Osman (mühür) Kandiyeli Harhalidaki Seyid Estiyeli Kapsalaki (mühür) Hanyalı Hacı
Süleymanaki Hacı Ahmed Estiyeli Yunusaki Mehmed (mühür)

34Aynı eser, s. 99.
35B.O.A., DH. MHC., Dosya No: 68/Gömlek No:2, 13 Temmuz 1322/26 Temmuz 1906. Belgenin sonunda 110 muhacire ait mühür bulunmaktadır. Arzuhalin orijinal hali için bkz. Ek-1.
36 B.O.A., DH. MHC., Dosya No: 68/Gömlek No:2, 13 Temmuz 1322/26 Temmuz 1906.

Estiyeli Mervaki
Hüseyin Resmolu Arab
Ağazaki Hasan Kandiyeli Sograki?
…….. Kandiyeli Memişaki
Hüseyin Kandiyeli Tırıntaki
İbrahim

Estiyeli Hocaki İbrahim (mühür) Kandiyeli Harhalidaki Mehmed Ali
(mühür) Kandiyeli Musazâki Şaban bin Musa (mühür) Resmolu Börekçizaki Hüseyin
(mühür)
Kandiyeli Hacı Hasanaki Cafer

Kandiyeli Memişaki Mehmed (mühür) Kandiyeli Tellal Ömeraki (mühür)
Estiyeli Arnavudaki Mustafa Estiyeli Sideraki?
İbrahim (mühür) Kandiyeli Meramilonaki Bakona? veyanaki?
Mustafa(mühür)
Kandiyeli Kokotaki? Ali (mühür) Kandiyeli Hacı Mustafadaki
(Mühür) Kandiyeli Harhalindaki
(mühür) Kandiyeli Papagano? Hüseyin Kandiyeli Kokodaki İbrahim
Kandiyeli Çavuşaki
(mühür) Kandiyeli Osmanaki
(mühür) Kandiyeli Şeyh
Galaki İbrahim Estiyeli Hafızaki
(mühür) Kandiyeli Çavuşaki
Halil
Estiyeli Hüseyin
Razvanaki? Estiyeli Razvanaki
İbrahim Kandiyeli Biladaki?
Memiş ...Ahmediyaki Muharrem Kandiyeli
BahrakiAhmed
Kandiyeli Odabaşaki (mühür) Kandiyeli Bıçakçı (mühür) Estiyeli Murad oğlu (mühür) Hanyalı Çamaki (mühür) Meramilalı? Koçuşadalaki?
(mühür)
Estiyeli Arnavudaki Sadık Hanyalı Çam İbrahim
(mühür) Estiyeli Arnavudaki (mühür) Kandiyeli İrasinaki? (mühür) Estiyeli Kadı Oğlaki Receb
Girit Estiye Muhacirlerinden Hüseyin Girit Kandiye Muhacirlerinden Musasaki
(mühür)
Estiyeli Bilalaki Şabanoğlu Hüseyin
Estiyeli Razvanaki Mustafa
Kandiyeli Berberaki Salihoğlu Mustafa
Kandiyeli Mevlüdaki
Hüseyin Estiyeli Dellalaki
Mehmed Estiyeli Dellalaki
(mühür) Estiyeli Mehmed…..
Numanopola? Zevcesi Estiyeli
Fatmaki Halime?
Estiyeli Berberaki Osman Estiyeli Razvanaki
Ahmedoğlu Hüseyin Estiyeli Balabanaki? Mustafa Kandiyeli Molla Salaki Demir Estiyeli Abdullahoğlu Osman

Kandiyeli Bacadaki Halil Kandiyeli Bacadaki? (mühür) Kandiyeli Yarasanaki?
(mühür) Girit Estiyeli Mazlumaki (mühür) Yerepetreli Mehmed..
Efendizade (mühür)
Kandiyeli Çavuşaki
(mühür) Estiyeli Molla
Mehmedaki Osman Kandiyeli Çavuşaki
(mühür) Estiyeli Kadmaki Osman Estiyeli Perişanaki
Hüseyin
Estiyeli Türkaki Halil Estiyeli Türkaki Seyid Estiyeli Kandilakopola?
Merim? Kandiyeli Cakaralaki Haydar Kandiyeli Berber Paşaki
(mühür)
Estiyeli Osman Oğlaki (mühür) Estiyeli Kadmaki Halil Kandiyeli Satıcaki? (mühür) Kandiyeli Müteveffi? Zaryano İbrahim zevcesi
Mehpare Estiyeli Kandilakopola? Hatice
Estiyeli Teffaki? (mühür) Estiyeli Molla Hastaki?
(mühür) Kandiyeli Curaki Hasan Kandiyeli Curaki İbrahim oğlu
(mühür) Kandiyeli Hamal Hayrullah
Kandiyeli Balabanaki
Hüseyin Kandiyeli Yavaşaki
Mustafa Kandiyeli
Tulhazade Hüsnü Estiyeli Hermalaki
Hüseyin Kandiyeli Laşudaki
(mühür)
R. 13 Temmuz 1322/M. 26 Temmuz 1906

Arzuhal sonunda mühürleri bulunan muhacirlerin Girit adasının farklı şehirlerinden geldikleri görülmektedir. 110 muhacirden 56’sı Kandiyeli, 44’ü Estiyeli, 4’ü Hanyalı, 3’ü Meramilalı, 2’si Resmolu ve 1’i Yerepetreli’dir. Dolayısıyla Kandiye ve Estiye şehirlerinden gelen ahalinin daha fazla olduğu görülmektedir. Ayrıca hane reisi muhacirlerin isimleri ve aile isimleri yer almaktadır. Bu bilgiler, özellikle bugün hala Kuşadası mahallelerinde yaşayan Girit muhacirlerinin torunlarının atalarının izlerini sürmeleri açısından çok önemlidir. Onların geçmişle bağ kurmalarında önemli kayıtlardır.
Muhacirlerin vermiş oldukları bu arzuhal sonrasında Kuşadası’nda onların iskânına yönelik girişimler hızlandırılmıştır. Nitekim 12 Ağustos 1906 tarihine gelindiğinde bir iskân düzenlemesi yapılmıştır. Bu düzenlemede Kuşadası merkezinde bulunan mahalleler ve Osmaniye köyünün esas alındığı görülmektedir. Kuşadası’nın Alaca Mescit, Câmii-i Atik, Câmii-i Kebir, Hacı Feyzullah, Dağ ve Türkmen mahallelerinde meskûn, gayrimeskûn veya kirada kalanlar olmak üzere isimleri ve meslekleri ile birlikte muhacirler kaydedilmiştir. Toplam muhacir sayısı 1385 kişi olup bunların 421 kişisi devlet eli ile Osmaniye köyüne yerleştirilmiş, 240 kişi kendi maddi imkânları ile hane satın almış ve 724 kişi ise kirada olup henüz bir haneye yerleştirilememiştir.
12 Ağustos 1906 tarihli düzenlemeye göre, ilk olarak kendi maddi imkânları ile hane satın alıp yerleşmiş olan muhacirlere baktığımızda, iskân mahalleri ve muhacir isimleri aşağıdaki
tabloda olduğu gibidir.


Tablo 2. Kuşadası Mahallerinde Kendi İmkânları İle Hane Satın Alıp Yerleşen Girit Muhacirleri37
Mahalle Kişi/
Hane Reisi Hane
No Sanatı Çocuk Kadın Erkek Toplam


Alaca Mescid Mahallesi Mazlum Ağa 78 Bakkal 3 2 5
Serdaraki Bayram Ağa 89 Kunduracı 1 2 3
Okıdaki İsmail 104 Bakkal 3 2 5
Zaryanaki Sadık Ağa 107 Amele 6 2 8
Ali Yelükiyati? Oğlu İbrahim 150 Amele 3 2 5
Yekûn 5 16 10 26

Mahalle Kişi/Hane Reisi Hane
No Sanatı Çocuk Kadın Erkek Toplam











Câmii-i Atik Mahallesi Curaki Haydar Ağa 25 Amele 2 4 6
Bekir oğlu Süleyman 40 Amele 2 2
Berberaki Seyid Ağa 80 Bakkal 1 1 2
Seyid Efendi oğlu Mustafa
Efendi 81 Bakkal 2 1 3
Bayuspaki Halil 100 Amele 1 1 2
Fetidsaki? Mehmed Ağa 104 Bakkal 2 2 4
Beladinaki Hüseyin 105 Amele 2 1 3
Mısırlı oğlu Mehmed 158 Kahveci 2 2 4
Selim Ağa 164 Jandarma 4 4 8
Osmanaki Kadem bin Osman 173 Amele 1 2 3
Dellalaki Ali bin Hüseyin 182 Amele 1 2 3
Curaki Molla Hüseyin 183 Bakkal 3 2 5
Sakadaki Mustafa bin Osman 186 Amelmande 2 2 4
Molla Mustafa bin Derviş 254 Bakkal 4 2 6
İzbudaki Ömer bin Abdullah 261 Amele 1 3 4
Semerci Mustafaki İbrahim 282 Semerci 3 4 7
İbrahim Dervişaki 284 Amele 3 1 4
Hasanyaki Oğlu Mustafa bin
Salih 306 Amele 1 2 3
Bayraktar oğlu Mustafa bin
Mehmed 143 Rençber 2 3 5
Yekûn 15 37 41 78

Mahalle Kişi/Hane Reisi Hane
No Sanatı Çocuk Kadın Erkek Toplam



Hacı Feyzullah Mahallesi Mutasarrudaki? Ahmed bin
Receb 26 Fırıncı 5 3 8
Razvanaki Hacı Hüseyin 45 Bakkal 1 1 2
Musanaki Hüseyin 114 Amele 2 5 7
Bayram Ağa bin Murad 119 Amele 1 2 3
Halimboraki? Molla Mustafa 140 Bakkal 2 3 5
Mustafa 149 Jandarma 1 1 2
Tosunaki Nuri Ağa 150 Amele 2 3 5
Yekûn 7 14 18 32

Mahalle Kişi/Hane Reisi Hane
No Sanatı Çocuk Kadın Erkek Toplam
Türkmen Mahallesi Mezpotaki İbrahim M Amele 1 4 5
Çavuşaki Hüseyin 34 Kahveci 3 2 5
Helvacaki Ahmed 47 Bahçıvan 1 1 2
Vasalutim? Ali bin Salih 80 Amele 2 1 3
Hakıraki? İsmail 84 Bahçıvan 3 1 4
Hakıraki Cemali bin Derviş 102 Amele 1 2 3
Mazlumaki Ahmed bin
Hüseyin 111 Amele 1 3 4
Halil bin Mustafa 131 Bahçıvan 1 2 3
Merayotaki? Musa bin
Mustafa 155 Amele 2 1 3

37 B.O.A., DH. MHC., Dosya No: 68/Gömlek No:18, 30 Temmuz 1322/12 Ağustos 1906. Orijinal belgeden örnek bir sayfa için bkz. Ek-2.

Kadı oğlu Ahmed 169 Amele 3 1 4
İmamaki Nazım 206 Kahveci 1 2 3
Hocaki İbrahim bin Hüseyin 191 Amele 3 2 5
Çorbacaki İbrahim 20 Jandarma 2 2 4
Yekûn 13 24 24 48

Mahalle Kişi/Hane Reisi Hane
No Sanatı Çocuk Kadın Erkek Toplam






Câmii-i Kebir Mahallesi Kalburcaki Hasan Usta 33 Pabuççu 2 2 4
Yato? Mehmed Ağa 36 Bahçıvan 3 1 4
Kantarcaki Molla Osman 46 Amele 2 3 5
Sulaki Teymur bin Mes’ud 48 Amele 1 1 2
Ali Reis 49 Kayıkçı 1 2 3
Receb Veltodaki 38 Amele 2 1 3
Numan oğlu Hacı Mehmed
Ağa 75 Amele 1 1 2
Hacı Şerifzâde Mustafa 76 Amele 3 3
Molla Hüsnü 90 Kunduracı 1 1 2
Halil Kuyudanaki Mustafa
Efendi 93 Amele 2 1 3
Yobraki? Molla Süleyman 145 Kahveci 2 3 5
Hasan Hakkı Efendi 197 Kâtib 2 1 3
Yekûn 12 19 20 39

Mahalle Kişi/Hane Reisi Hane
No Sanatı Çocuk Kadın Erkek Toplam


Dağ Mahallesi Zirnaki İbrahim bin Yusuf 10 Amele 5 1 6
Yorgancaki Mustafa bin
Ahmed 50 Amele 1 3 4
Yorgancaki Receb Efendi 55 Amele 3 1 4
Hasan Razvanaki 86 Gemici 2 1 3
Yekûn 4 11 6 17
Genel Yekûn 60 121 119 240
Tabloda görüldüğü üzere ellerindeki maddi güç ile hane satın alıp yerleşen Girit muhaciri sayısı 60 hanede 240 muhacirdir. Toplam muhacir içinde 121 erkek ve 119 kadın muhacir bulunmaktadır. Çocuk kaydının ise yer almadığı görülmektedir. Bunların hane numaraları ile birlikte meslek bilgileri de kayıtta yer almıştır.
12 Ağustos 1906 tarihli düzenlemeye göre, kiralamış oldukları hanelerde geçici olarak kalan yani bir haneye iskân edilmemiş olan Girit muhacirleri ve bilgileri ise aşağıdaki tabloda olduğu gibidir.
Tablo.3. Kuşadası Mahallerinde Kiralamış Oldukları Hanelerde Geçici Olarak Kalan Girit Muhacirleri38
Mahalle Kişi/Hane Reisi Hane No Sanatı Çocuk Kadın Erkek Toplam









Hacı Feyzullah Mahallesi Seletçi? Oğlu Hasan Efendi 5 Amele 2 2 4
Osman Efendi bin Mustafa 10 Amele 3 3 6
Balbanaki Hüseyin 12 Amele 2 3 5
Mahmud oğlu Mustafa 30 Bakkal 1 3 4
Kavalaki Hüseyin 36 Kasab 1 2 3
Fıstıkçı Halim bin Hüseyin 38 Amele 1 2 3
Kandilaki oğlu Halil 44 Amele 1 1 2
Derviş oğlu Kakol? 65 Amele 1 3 4
…… Efendi bin Mehmed İsa 96 Amele 3 1 4
Hocakaki Salih 16 Amele 2 3 5
Cafer bin Çelebi 132 Bahçıvan 4 1 5
Çoban Mor? Ali 133 Çoban 5 3 8
Perişanaki Mehmed bin
Mustafa 145 Amele 2 3 5
Tabaşaki Hasan 146 Faturacı? 1 2 3
Hafızaki Osman bin Ali 155 Amelmande 1 1 2
Hasan Nami Efendi 160 Kâtib 3 5 8
Miçraki Ahmed bin Hacı
Mustafa 161 Amele 1 1 2
Yekûn 17 34 39 73

Mahalle Kişi/Hane Reisi Hane No Sanatı Çocuk Kadın Erkek Toplam

38 B.O.A., DH. MHC., Dosya No: 68/Gömlek No:18, 30 Temmuz 1322/12 Ağustos 1906.































Türkmen Mahallesi Behlülaki Ali 7 Debbak(ğ) 3 3 6
Osman Alaaki Ali 21 Kasab 2 4 6
Cemalaki Ahmed bin
İbrahim 61 Amele 2 6 8
Mehmed zevci Nesibe binti
İbrahim 66 Amele 5 1 6
Karabataki Hüseyin 67 Amele 1 1 2
İsmail bin Mehmed 68 Amele 1 1 2
Fizaki Mehmed 75 Eskici 3 4 7
Behlülaki Receb bin Osman 77 Kasab 2 1 3
Zikalaki? İbrahim bin Ali 85 Amelmande 3 3 6
Ramazan bin Bayram Ali 86 Ticaretçi
(ahz-ı itâ ile meşgul) 2 1 3
Salim Kızı Reyhan binti
Salim 87 - 4 4
Yavaşaki Mustafa 93 İmam 3 2 5
Subaşaki İbrahim bin
Ahmed 101 Muzaf 1 2 3
Diklaki Hüseyin bin Mustafa 106 Kasab 3 2 5
Diklaki İbrahim bin Mustafa 107 Amele 2 3 5
Teymurcaki İbrahim bin
Mustafa 112 Amele 3 2 5
Vasalaki Ahmed bin
Mustafa 123 Amele 1 2 3
Molla Salihlaki Teymur bin
Salih 133 Amele 1 3 4
Molla Zâki Mustafa bin
Hüseyin 135 Amele 3 4 7
Numanaki Mehmed bin
Numan 139 Amele 3 2 5
Perişanaki Hasan 143 Amele 2 2 4
Merayotaki? Salim bin
Hüseyin 156 Amele 3 1 4
Arab Hacı Ahmed bin Salim 159 Amele 1 2 3
Kadı oğlu Receb 168 Amele 3 3
Latoraki? Ali bin Razvan 184 Amele 5 3 8
Mazlumaki Hasan bin
Hüseyin 204 Amele 1 2 3
Dilaki Halil bin Mehmed 205 Amele 3 1 4
Bayram Osmanaki bin Halil 207 Amele 2 2 4
Berişraki taki Hüseyin bin
Mustafa 208 Amele 2 1 3
Zikalaki? Razvan bin Derviş 209 Amele 2 6 8
Memişaki Ahmed bin
Mehmed 211 Amele 1 1 2
Tatbikaki? İsmail 212 Bahçıvan 1 1
Bekirlaki Salim bin Hasan 213 Amele 2 1 3
Mollazaki Mustafa bin Salim 214 Amele 1 3 4
Behlülaki İsa bin Osman 221 Çoban 1 1
Binaki Cigerci Hasan 223 İşçi 2 2 4
Behlülaki Mehmed bin
Hasan 226 Kunduracı 2 3 5
Yekûn 37 77 82 159

Mahalle Kişi/Hane Reisi Hane No Sanatı Çocuk Kadın Erkek Toplam






Câmii-i Atik Mahallesi Hacı Hasanaki bin Hasan 141 Amele 2 3 5
Bayramaki Halil bin Ahmed 4 Amele 2 3 5
Sakalaki İbrahim 7 Eskici 1 4 5
Demlaki? Mehmed bin
Mehmed 8 Amele 2 3 5
Halil Hâki Efendi zevcesi
yetimleri 26 2 3 5
Evliya oğlu Ali bin Abdullah 27 Amele 3 1 4
İbrahim Molla Sonyaki 36 Bahçıvan 3 2 5
Berberaki Mustafa 41 Berber 1 2 3
Mustafadaki Ali 72 Rençber 3 3
Molla Hüseyin bin Hasan 82 Berber 3 1 4

Razvan Ağa 97 Kasab 5 3 8
İvazaki Ali Arif 103 Amele 4 2 6
Memişaki Mehmed 139 Hamal 3 3 6
Molla Mehmedaki Osman 150 Amele 2 1 3
Hacı Hüseyinaki oğlu Cafer 154 Balıkçı 2 2 4
Cuda Hasan Ağa 157 Kahveci 2 2 4
Mustafaki Hüseyin Usta
Söke’ye gitmiştir 165 3 3 6
Kopaki Süleyman Ahmed 168 Amele 1 2 3
Fermaki Salih bin Kadem 174 Amele 1 1
Fermaki Osman 175 Amele 1 1 2
Mustafa Reis 177 Gemici 2 4 6
Fermaki Halil bin Kadem 178 Amele 1 2 3
Razvanaki 179 1 1 2
Numatoyolu? Fatma Hatun 180 4 4
Perişanaki Hüseyin 181 Amele 1 1
Yakuruncu? Nazif bin
Hüseyin 184 ……? 2 1 3
Kandilakinaki Ahmed 185 Amele 2 2 4
Kambur Hüseyin 209 Balıkçı 4 3 7
Kadikadaki Ali 224 Berber 2 2 4
Muhasebecaki Cafer 258 Kunduracı 4 2 6
Hacı Alaki Eskici Hasan 270 Amele 2 4 6
Yunusaki Mehmed 276 Balıkçı 4 1 5
Berberaki Receb 279 Hamal 3 1 4
Velutaki Ali 281 Balıkçı 4 1 5
Zenci Şaban 287 Kahveci 1 1
Seyid bin Hasan 288 Bahçıvan 1 1 2
Teymurcaki Mustafa 312 Amelmande 1 1 2
Teymurcaki Ali bin Mustafa 313 Amele 3 2 5
Harhalidaki Ahmed Ağa 317 Hamal 3 5 8
Harhalidaki Hasan 319 Hamal 3 1 4
Harhalidaki Ali zevcesi
Saniye 318 3 3
Ali Bakaki Ali 320 Kahveci 1 1
Ahmed Hısalaki 322 Kahveci 1 1 2
Memaki Ali 323 Hamal 1 2 3
Jandarma Balasakaki
Mehmed 325 Jandarma 3 3 6
Ahmed Efendi 327 Rüsumat …? 1 1
Caferaki Mehmed 328 Amele 1 1
Caferaki Coraki bin Corı 329 Amele 1 3 4
Turkaki Halil 330 Amele 1 3 4
Kalyoncaki Mehmed 331 Amele 1 1 2
Bölükbaşaki Mehmed 332 Hamal 1 1 2
Yekûn 51 97 99 196

Mahalle Kişi/Hane Reisi Hane No Sanatı Çocuk Kadın Erkek Toplam
















Alaca Mescid Mahallesi Rasim bin Ramazan 5 Kahveci 1 1 2
Kara Dogru Mustafa 17 Gemici 3 3 6
Azrail Mustafa 26 Kahveci 3 2 5
Kokoraki İbrahim 27 Amele 5 2 7
Beylülzâde Teymur Bey 38 Amele 3 3 6
Evliya İbrahim bin Hüseyin 57 Amele 2 1 3
Elican oğlu Mustafa 63 Mûtaf 1 2 3
Çizmecaki Halil bin Ahmed 71 Amele 2 5 7
Murad oğlu Molla Hüseyin 73 Amele 1 4 5
Fokutaki? Ali bin Osman 75 Amele 2 2 4
Tolmadaki Hüsnü 145 Kahveci 1 1 2
Velutaki Ali 146 Bahçıvan 2 3 5
Zakiraki Mehmed bin
Mazlum 147 Amele 1 1 2
Bölükbaşaki Halil bin
Edhem 151 Amele 1 1 2
Turkaki Osman bin Ali 152 Amele 1 2 3
Turhaki Hüseyin bin Osman 153 Hamal 2 1 3

Cemalaki Mustafa 154 Hamal 4 4
Kocukaki Mehmed 155 Amele 2 2 4
Mehmed Şevki Efendi 158 Kâtib 2 2 4
İladaki Memiş bin Ahmed 160 İskemleci 3 2 5
İsmail Muşunaki 163 Amele 3 4 7
Kafulaki Mustafa bin
Hüseyin 164 Rençber 1 1
Yekûn 22 41 49 90

Mahalle Kişi/Hane Reisi Hane No Sanatı Çocuk Kadın Erkek Toplam















































Câmii-i Kebir Mahallesi Binaki Ahmed bin Ali 3 Balıkçı 4 2 6
Ağafaki Razvan bin Ahmed 11 Amele 3 1 4
Süleymanaki Süleyman bin
Süleyman 29 Amele 2 3 5
Bekirlaki Ali bin Hasan 37 Çoban 3 4 7
Pervaki Hasan 42 4 4 8
İzbud Murad Ağa 45 Amelmande 2 1 3
Mahmud oğlu Balıkçı
Enver? 68 Balıkçı 1 2 3
Memişaki Hüseyin 72 Hamal 2 1 3
Fescizade Mehmed Bey 73 Kâtib 1 3 4
Fescizade Hüseyin bey 74 Tahsildar 1 1
Börekçidaki Hüseyin 94 Bakkal 1 1 2
Kara Dağlaki Hilmi Ağa 95 Bakkal 1 2 3
Azban? Oğlu Zeynel 98 Terzi 2 1 3
Luizaki Tahir Ağa 104 Kahveci 1 2 3
Mahmud oğlu Mustafa
Efendi 105 Bakkal 1 1 2
Bayagato Hüseyin 106 Balıkçı 3 3 6
Arnabut oğlu Ahmed 109 Doğramacı 3 3 6
Hacı Mercan 115 Dellal 3 2 5
Murad oğlu Edhem 159 Amele 2 2 4
Sancılaki İbrahim 118 Kuyucu? 6 1 7
Berber Yaşaki Rauf 148 Eskici 1 1 2
İbrahim bin Hasan 151 Kuyucu? 1 1 2
Barka Hüseyin 157 Balıkçı 3 3 6
Ahmed oğlu Bekir Validesi 177 1 2 3
İzbut Oğlu Mustafa Efendi 178 Kahveci 1 1
Bayataki Hüseyin bin
Mustafa 178 Amele 1 2 3
Sideraki İbrahim bin Arif 179 Amelmande 1 1 2
Lagodaki Arif bin İbrahim 180 Serseri 1 1
Memişaki Mehmed bin
Mehmed 181 Hamal 1 1 2
Luyidaki Kerimesi Emine 182 1 1 2
Karlobola? Zevcesi Hanım 183 1 2 3
Karamanalaki Ali bin
Hüseyin 184 Amele 1 3 4
Serdaraki Mehmed bin
Mustafa 185 Amele 1 1
Nazifaki Ahmed Reis 186 Amele 2 2
Mesudaki Arab Dai 186 Amele 2 3 5
Halil Kadar bin Mustafa 188 Gemici 2 2 4
Karunaki Hüseyin 198 Amelmande 1 1
Emiraki Hüseyin 199 Jandarma 1 1
Yudokaki Hüseyin 203 Amele 1 1
Bilkaki Osman 207 Kunduracı 1 2 3
Ömeraki Hüseyin bin Ömer 208 Amele 1 3 4
Ali Cemalaki oğlu Ali 209 Amele 2 4 6
Yekûn 42 65 80 145

Mahalle Kişi/Hane Reisi Hane No Sanatı Çocuk Kadın Erkek Toplam
Dağ Mahallesi Hacı Hasanaki Hasan 21 Amelmande 3 1 4
Vervaraki İbrahim 41 Berber 2 5 7
Arab Recep 45 Hamal 2 2 4
Teymuraki Ahmed 46 Balıkçı 2 2
Behlülaki Hüseyin 47 Amele 3 1 4

Çavuşaki Hüseyin 48 Tahsisçi 1 1 2
Arab Hayrullah 49 Hamal 4 1 5
Memiş oğlu Hasan 54 Kayıkçı 4 2 6
Halilaki Hüseyin bin
Mustafa 56 Amele 2 3 5
Tahir Reis 66 Kayıkçı 3 2 5
Börekçi Dellalaki Hüseyin 71 4 1 5
Çubukçu oğlu Ömer 75 Bıçakcı 3 1 4
Edhem Çavuşaki 97 Kunduracı 1 1 2
Hacı Mustafadaki İbrahim 102 Amelmande 2 2 4
Molla Hasanaki Hüseyin 104 Amele 1 1 2
Yekûn 15 35 26 61

Genel Toplam 184 349 375 724

Tabloda görüldüğü üzere Kuşadası mahallelerinde hane kiralamak yolu ile geçici olarak yerleşen Girit muhaciri sayısı 184 hanede 724 muhacirdir. Toplam muhacir içinde 349 erkek ve 375 kadın muhacir bulunmaktadır. Bunların hane numaraları ile birlikte meslek bilgileri de kayıtlarda yer almıştır. Çocuk kaydının ise yine yer almadığı görülmektedir.
Daha önce Girit muhacirlerinin iskânı için kurulmuş olan Osmaniye köyünde de bir iskân düzenlemesi yapılmıştır. Burada devlet eli ile gerçekleştirilen iskân sonucunda ortaya çıkan tablo aşağıda olduğu gibidir.
Tablo.4. Devlet Tarafından Teşkil Edilmiş Olan Osmaniye Köyünde İskân Edilmiş Olan Girit Muhacirleri Miktarı39
Hane Sanat Kadın Erkek Yekûn
109 - 186 235 421
%100 44,2 55,8 %100
Tabloda görüldüğü üzere Osmaniye köyünde 109 hanede 421 muhacir devlet eliyle iskân edilmiştir. Toplam nüfus içinde kadınların %44,2, erkeklerin %55,8 oranlarına sahip oldukları görülmektedir. Burada yapılan iskânda muhacir isimlerine ve mesleklerine yönelik kayıt tespit edilememiştir. Daha sonraki çalışmalarda bunun üzerine gidilecektir.
Buraya kadar, Kuşadası mahalleleri ve Osmaniye köyünde bulunan Girit muhacirlerinin yerleşim durumları ve miktarları arşiv kayıtlarından hareketle tablo halinde aktarılmıştır. Yine kayıtlarda, muhacirlerin iskân durumları mahalleler bazında ve toplam rakamlar üzerinden verilmiştir. Bu rakamlara ek olarak, tarafımızca yüzdelik (%) oran da eklenmiştir. Bu anlamda, ilk olarak kendi maddi imkânları ile hane satın alıp yerleşen muhacirlerin genel görünümü aşağıda olduğu gibidir.
Tablo.5. Kendi Maddi İmkânları İle Hane Satın Alıp Yerleşen Girit Muhacirleri
Mahalle Hane Kadın Erkek Toplam Oran%
Alaca Mescid Mahallesi 5 16 10 26 10,8
Câmii-i Atik 19 37 41 78 32,5
Hacı Feyzullah Mahallesi 7 14 18 32 13,3
Türkmen Mahallesi 13 24 24 48 20,0
Câmii-i Kebir Mahallesi 12 19 20 39 16,3
Dağ Mahallesi 4 11 6 17 7,1
Toplam 60 121 119 240 100%
Kuşadası’nın toplam 6 mahallesinde kendi maddi imkânları ile hane satın alarak iskân edilen Girit muhacirleri, %32,5 oranı ile daha çok Câmii-i Atik mahallesinde görülmektedirler. En az Girit muhacirine sahip mahalle ise %7,1 oranı ile Dağ Mahallesi olmuştur.
Kuşadası mahallelerinde hane kiralamak üzere geçici olarak bir hanede kalan Girit muhacirlerinin mahallelere göre dağılımı ve oranları ise aşağıdaki tabloda görüldüğü gibidir.
Tablo.6. Kiralamış Oldukları Hanelerde Geçici Olarak Kalan Girit Muhacirleri40
Mahalle Hane Kadın Erkek Toplam Oran%
Alaca Mescid Mahallesi 22 41 49 90 12,4
Câmii-i Atik 51 97 99 196 27,1
Hacı Feyzullah Mahallesi 17 34 39 73 10,1
Türkmen Mahallesi 37 77 82 159 22,0

39 B.O.A., DH. MHC., Dosya No: 68/Gömlek No:18, 30 Temmuz 1322/12 Ağustos 1906.
40 B.O.A., DH. MHC., Dosya No: 68/Gömlek No:18, 30 Temmuz 1322/12 Ağustos 1906.

Câmii-i Kebir Mahallesi 42 65 80 145 20,0
Dağ Mahallesi 15 35 26 61 8,4
Toplam 184 349 375 724 100%
Kuşadası’nın toplam 6 mahallesinde bir hane kiralayarak geçici olarak bir hanede kalan Girit muhacirleri, %27,1 oranıyla daha çok Câmii-i Atik mahallesinde görülmektedir. En az Girit muhacirine sahip mahalle ise %8,4 oranıyla yine Dağ Mahallesi olmuştur.
Bu grupta yer alan Girit muhacirlerinin detaylı bir tablosu da kayıtlarda görülmektedir. Bu tabloda farklı olarak, çocuk nüfus miktarının da yer aldığı görülmektedir. İlgili tablo aşağıda olduğu gibidir.
Tablo.7. Kiralamış Oldukları Hanelerde Geçici Olarak Kalan Girit Muhacirlerinin Detaylı Görünümü41
Mahalleler Çocuk Kadın Erkek Toplam Oran%
Alaca Mescid Mahallesi 26 31 33 90 12,4
Câmii-i Atik 57 66 73 196 27,1
Hacı Feyzullah Mahallesi 17 27 29 73 10,1
Türkmen Mahallesi 52 51 56 159 22
Câmii-i Kebir Mahallesi 42 46 57 145 20
Dağ Mahallesi 20 22 19 61 8,4
Toplam 214 243 267 724 100%
Oran% 29,6 33,6 36,9 100%
Bu grupta yer alan toplam 724 Girit muhaciri içinde erkeklerin %36,9, kadınların %33,6 ve çocukların
%29,6 oranına sahip oldukları görülmektedir. Bu tabloda miktarları verilen muhacir çocuklarının özellikle Câmii-i Atik ve Türkmen mahallelerinde sayıca fazla oldukları tespit edilmektedir. Onlar da anne ve babaları gibi bu göç sürecinin içerisinde hayat mücadelesi vermişlerdir.
Kuşadası mahallelerinde ve Osmaniye köyünde bulunan Girit muhacirlerinin yerleşme durumlarına göre yani meskûn ve gayrimeskûn hallerine göre genel bir tabloda görünümü ise şu şekilde ortaya çıkmaktadır.
Tablo 8. Kuşadası’nda Bulunan Girit Muhacirlerinin Yerleşim Durumuna Genel Görünümü ve Toplam Girit
Muhaciri Miktarı42
Yerleşim Durumu Hane
Sayısı Kadın Erkek Genel Toplam Oran%
Devlet Tarafından Osmaniye Karyesinde İskân Edilmiş
Olan Muhacirler 109 186 235 421 30,4
Kuşadası Mahallerinde Kendi İmkânları İle Hane Satın
Alıp Yerleşen Girit Muhacirleri (meskûn) 60 121 119 240 17,3
Kuşadası Mahallerinde Kiralamış Oldukları Hanelerde Geçici Olarak Kalan Girit Muhacirleri (Gayrimeskûn) 184 349 375 724 52,3
Meskûn ve Gayrimeskûn Toplam Muhacir Miktarı 353 656 729 1385 100%
Oran% 47,4 52,6 100%
12 Ağustos 1906 tarihli arşiv kaydına göre Kuşadası’nda bulunan Girit muhacirlerinin yerleşim durumları ve miktarları yukarıdaki tabloda olduğu gibidir. Kuşadası’nda bulunan Girit muhaciri sayısı toplam 1385’dir. Toplam muhacir sayısı içerisinde 656 muhacir kadın ve 729 muhacir ise erkektir.
Yerleşim yerlerine ve durumuna göre bir değerlendirme yaptığımızda, Girit muhacirlerinin
%30,4’lük oranı Osmaniye köyünde devlet ile iskân edilmişlerdir. Geriye kalan %69,6’lık oranı ise Kuşadası mahallelerinde iskân edilmiş veya geçici olarak kirada bulunmaktadır. Dolayısıyla toplam nüfusun yarıdan fazlası Kuşadası merkezinde bulunmaktadır. Yerleşim durumlarına baktığımızda ise Kuşadası mahallelerinde Girit muhacirlerinin %52,3’ü henüz bir haneye iskân edilememiştir. Bu muhacirler kendi imkânları ile hane kiralama yoluna gitmişlerdir. %17,3 oranına sahip az sayıda muhacir ise kendi imkânları ile hane satın almış ve bu hanelere iskân olunmuşlardır. Dolayısıyla maddi yönden hali vakti yerinde olan muhacirler hane sahibi olma imkânına erişmişlerdir. Diğer taraftan hala iskân edilmeyi bekleyen muhacirler bulunmaktadır.
Kira vermek suretiyle geçici olarak bir hanede bulunan 724 muhacir içinde iaşeye muhtaç durumda olanlar bulunmaktadır. Bunlarla ilgili bir tespit çalışması yapılmış ve muhtaç durumda olan muhacirlerin hane numaraları ve isimleri kaydedilmiştir. Şu durumda Kuşadası mahallelerinde iaşeye muhtaç durumda olan 34 erkek, 44 kadın ve 45 çocuk olmak üzere 123 Girit muhaciri bulunmaktadır. İlgili tablo aşağıda olduğu gibidir.



41 B.O.A., DH. MHC., Dosya No: 68/Gömlek No:18, 30 Temmuz 1322/12 Ağustos 1906.
42 B.O.A., DH. MHC., Dosya No: 68/Gömlek No:18, 30 Temmuz 1322/12 Ağustos 1906.

Mahalle Kişi/ Hane Reisi Hane No Sanatı Çocuk Kadın Erkek Toplam


Hacı Feyzullah Mahallesi Balbanaki Hüseyin 12 2 2 1 5
Kandilaki oğlu Halil 44 1 1 2
Derviş oğlu Kafula? 65 1 3 4
Cafer bin Çelebi 132 2 2 1 5
Hocaki Salih 101 2 2 1 5
Hafızaki Osman Ali 155 1 1 2







Câmii-i Kebir Mahallesi Ağakaki Razvan bin Ahmed 11 1 2 1 4
İzbuta Murad Ağa 45 2 1 3
Babagano Hüseyin 106 4 1 1 6
Ahmed oğlu Bekir Validesi 177 1 1 1 3
Sideraki İbrahim 179 1 1 2
Lagodaki Arif 180 1 1
Luyidaki Kerimesi Emine 182 1 1 0 2
SerdarakiMehmed bin Mustafa 185 1 1
Karunaki Hüseyin 198 1 1

Dağ Mahallesi Hacı Hasanaki Hasan 21 1 2 1 4



Alaca Mescid Mahallesi Kahveci Azrail 26 3 1 1 5
Kokoraki İbrahim 27 4 2 1 7
Evliya İbrahim 57 3 2 2 7
Velutaki Ali 146 3 1 2 6
ZakirakiMehmed 147 1 1 2
Turkaki Osman 152 1 2 3
Cemalaki Mustafa 154 3 1 4


Türkmen Mahallesi GiridliMehmed Zevcesi 66 3 3 0 6
Salih Kızı 87 2 2 4
BinakiÇiğerci Hasan 223 2 1 1 4



Câmii-i Atik Mahallesi Gemici Mustafa Reis 177 2 2 2 6
Yunusaki Balıkçı Mehmed 276 2 2 1 5
Berberaki Hamal Receb 279 3 1 4
Harhalidaki Ali Zevcesi 318 2 1 3
Harhalidaki Hamal Hasan 319 2 1 1 4
Toplam 45 44 34 123
Mahallelerde bundan başka iaşe yardımına muhtaç muhacirin bulunmadığı tasdik olunur. 30 Temmuz 1322/12
Ağustos 1906
Kuşadası mahallelerinde bulunan Girit muhacirlerinin isimlerinin yanında aile isimlerinin de kayıtlarda yer aldığı görülmektedir. Bununla ilgili olarak yapılan inceleme sonucunda 183 tane aile ismi tespit edilmiştir. Bu aile isimleri ile ilgili tablo aşağıda görüldüğü gibidir.

Tablo 10. Kuşadası Girit Muhacirlerine Ait Tespit Edilen Aile İsimleri

Aile İsmi
Hane Sayısı
Aile İsmi Hane Sayısı
Aile İsmi Hane Sayısı
Ağafaki 1 Halilaki 1 Mustafaki 1
Alaki 2 Halimboraki? 1 Muşunaki 1
Bakaki 1 Harhalidaki 3 Mutasarrudaki? 1
Balasakaki 1 Hasanyaki 1 Nazifaki 1
Balbanaki 1 Helvacaki 1 Numanaki 1
Bayataki 1 Hısalaki 1 Numanoğlu 1
Bayraktaroğlu 1 Hocakaki 1 Okıdaki 1
Bayram Osmanaki 1 Hocaki 1 Osmanaki 1
Bayramaki 1 İladaki 1 Ömeraki 1
Bayuspaki 1 İmamaki 1 Perişanaki 3

Behlülaki 5 İvazaki 1 Pervaki 1
Bekirlaki 2 İzbutoğlu 1 Razvanaki 3
Bekiroğlu 1 Kadıoğlu 2 Sakadaki 1
Beladinaki 1 Kadikadaki 1 Sakalaki 1
Berber Yaşaki 1 Kafulaki 1 Salihlaki 1
Berberaki 3 Kalburcaki 1 Sancılaki 1
Berişraki 1 Kalyoncaki 1 Semerci Mustafaki 1
Beylülzâde 1 Kandilaki 1 Serdaraki 2
Bilkaki 1 Kandilakinaki 1 Seyid Efendioğlu 1
Binaki 2 Kantarcaki 1 Sideraki 1
Bölükbaşaki 2 Kara Dağlaki 1 Sonyaki 1
Börekçidaki 1 Karabataki 1 Sulaki 1
Caferaki 1 Karamanalaki 1 Suyaşaki 1
Caferaki Coraki 1 Karunaki 1 Süleymanaki 1
Cemalaki 3 Kavalaki 1 Tabaşaki 1
Curaki 2 Kocukaki 1 Tatbikaki? 1
Çavuşaki 3 Kokoraki 1 Teymuraki 1
Çizmecaki 1 Kopaki 1 Teymurcaki 3
Çorbacaki 1 Kuyudanaki 1 Tolmadaki 1
Çubukçuoğlu 1 Lagodaki 1 Tosunaki 1
Dellalaki 2 Latoraki? 1 Turkaki 3
Demlaki? 1 Luizaki 1 Vasalaki 1
Dervişaki 1 Luyidaki 1 Veltodaki 1
Diklaki 2 Mazlumaki 2 Velutaki 2
Dilaki 1 Memaki 1 Vervaraki 1
Emiraki 1 Memişaki 4 Yavaşaki 1
Evliyaoğlu 1 Memişoğlu 1 Yelükiyati? 1
Fermaki 3 Merayotaki? 2 Yobraki? 1
Fetidsaki? 1 Mesudaki 1 Yorgancaki 2
Fizaki 1 Mezpotaki 1 Yudokaki 1
Fokutaki? 1 Mısırlı oğlu 1 Yunusaki 1
Hacı Hasanaki 2 Miçraki 1 Zakiraki 1
Hacı Hüseyinaki 1 Molla Hasanaki 1 Zaryanaki 1
Hacı Mustafadaki 1 Molla Mehmedaki 1 Zikalaki? 2
Hacı Şerifzâde 1 Mollazaki 2 Zirnaki 1
Hafızaki 1 Muhasebecaki 1 Toplam 183
Hakıraki? 2 Musanaki 1
Halil Hâki Efendi 1 Mustafadaki 1
Aile isimleri içerisinde sayıca ön plana çıkan aileler Behlülaki, Memişaki, Çavuşaki, Berberaki, Cemalaki, Teymurcaki, Fermaki aileleridir. Bu aile isimleri özellikle bugün atalarının izlerini sürmek isteyen muhacir torunları için önemli ipuçları sunmaktadır. Geçmiş ile gelecek arasında bağın kurulmasında önemli verilerdir.
Yine sosyal anlamda aile isimlerinin yanında meslekler de önemlidir. Kuşadası’na gelen Girit muhacirlerinin mesleklerine dair kaydın tutulması, onların uğraşlarını ve dolayısıyla ekonomik yapıyı görmemiz adına önemli veriler sunmaktadır. Girit muhacirlerinin sahip oldukları mesleklerle ilgili tablo aşağıda olduğu gibidir.

Tablo 11. Kuşadası Girit Muhacirlerine Ait Tespit Edilen Meslekler
Meslek Hane
Sayısı 0ran(%) Meslek Hane Sayısı 0ran(%)
Amele 106 46,5 Jandarma 1 0,4
Amelmande 9 3,9 Kahveci 13 5,7
Bahçıvan 9 3,9 Kasab 5 2,2
Bakkal 13 5,7 Kâtib 4 1,8
Balıkçı 9 3,9 Kayıkçı 3 1,3
Berber 4 1,8 Kunduracı 6 2,6
Bıçakcı 1 0,4 Kuyucu? 2 0,9
Çoban 3 1,3 Mûtaf 1 0,4
Debbak(Debbağ) 1 0,4 Muzaf 1 0,4
Dellal 1 0,4 Pabuççu 1 0,4
Doğramacı 1 0,4 Rençber 3 1,3
Eskici 3 1,3 Rüsumat …? 1 0,4
Faturacı? 1 0,4 Semerci 1 0,4
Fırıncı 1 0,4 Serseri 1 0,4
Gemici 4 1,8 Tahsildar 1 0,4
Hamal 12 5,3 Tahsisçi 1 0,4
İmam 1 0,4 Terzi 1 0,4
İskemleci 1 0,4 Ticaretçi 1 0,4
İşçi 1 0,4 Toplam 228 100,0
Tabloda görüldüğü üzere Girit muhacirlerine ait 228 adet meslek kaydı tespit edilmiştir. Bu mesleklerin daha çok esnaf ve emekçi guruplarına dair olduğu görülmektedir. Emekçi gurup içinde özellikle
%46,5 oranı ile amele ve %5,3 oranı ile Hamal meslekleri dikkat çekmektedir. Esnaf gurubunun içinde ise
%5,7 oranları ile Bakkal ve Kahveci meslekleri ön plana çıkmaktadır. Meslek erbabının yanında bir iş göremeyen yani amelmande olan bir kesim de bulunmaktadır. Dolayısıyla Kuşadası’nda bulunan Girit muhacirlerinin mesleki durumlarının kötü olmadığı ve önemli meslek gruplarını ihtiva ettikleri görülmektedir.
Değerlendirme ve Sonuç
12 Ağustos 1906 tarihinde Kuşadası’nda Girit muhacirleri için bir iskân düzenlemesi yapılmıştır. Bu düzenlemede Kuşadası merkezinde bulunan mahalleler ve Osmaniye köyü esas alınmıştır. Kuşadası’nın Alaca Mescit, Câmii-i Atik, Câmii-i Kebir, Hacı Feyzullah, Dağ ve Türkmen mahallelerinde meskûn, gayrimeskûn veya kirada kalanlar olmak üzere isimleri ve meslekleri ile birlikte muhacirler kaydedilmiştir. Toplam muhacir sayısı 1385’dir. Bunlardan 421 muhacir devlet eli ile Osmaniye köyüne yerleştirilmiş, 240 muhacir kendi maddi imkânları ile hane satın almış ve 724 muhacir ise kirada olup henüz bir haneye yerleştirilememiştir.
Bu düzenlemede, hane sahibi olan muhacirler ile henüz geçici olarak kirada oturan muhacirlerin isimleri, aile isimleri ve meslekleri kaydedilmiştir. Bu bilgiler, özellikle bugün hala Kuşadası mahallelerinde yaşayan Girit muhaciri torunlarının, atalarının izlerini sürmeleri açısından çok önemlidir. Onların geçmişle bağ kurmalarında önemli kayıtlardır.
Bu düzenlemeden sonraki tarihlerde de Girit muhacirlerinin iskânı ile ilgili faaliyetlerin devam ettiği görülmektedir. 6 Kânunusani 1911 tarihli ahenk gazetesinde, Kuşadası’nın Osmaniye karyesine 100 kadar ev yapılarak Girit’ten gelen göçmenlerin iskân edildiği belirtilmektedir. Bütün bu çalışmalara rağmen Kuşadası’nda misafir olarak bulunan Girit muhacirlerinin büyük bir kısmı iskân edilememiştir. Daha sonraki yıllarda İzmir ve Kuşadası’na gelen göçmen sayısı artmaya devam etmiştir.43 Nitekim 11 Mart 1912’de 150, 18 Mart 1912’de 40 kişilik bir göçmen kafilesi daha gelmiştir. Bu sayının artmasında, Girit’in İzmir’e yakın olması ve İzmir üzerinden Anadolu’nun diğer vilayetlerine göçmen sevkiyatının yapılıyor olması önemli rol oynamıştır.44 Bugün hala Kuşadası mahallelerinde Girit muhacirlerinin torunları yaşamaktadır.
Her göçmen gurubunda olduğu gibi Girit göçmenlerinin de kendine mahsus yerel adetleri, kültürü ve dünya görüşleri ve farklı siyasi tarihi tecrübeleri vardır. Üstelik yeni geldikleri Anadolu toplumu ile



43S. Tabak, a.g.m., s. 531.
44N. Belen, a.g.t., s. 101.

birçok ortak inançları, adetleri paylaşmış olmalarına rağmen göçmenler yerel Girit kültürüne sahip olmuşlardır.
Girit muhacirlerine tarımsal faaliyetlerde bulunmaları adına zirai alet, çift hayvanı, tohumluk buğday yardımları yapılmıştır. Bu yardımlarla birlikte muhacirler, boş olan arazilerin tarıma kazandırılmasında önemli rol oynamışlardır. Tarımın gelişmesinde, özellikle sebze ve meyveciliğin gelişmesinde etkili olmuşlardır. Kuşadası merkezde yerleştirilen muhacirler ise el sanatlarının ve ticaretin gelişmesine katkı sağlamışlardır. Kısacası, bu göç hareketinin özelde Kuşadası’nın genelde Anadolu’nun ekonomisinin canlanmasında ve giyim, yemek kültürünün çeşitlenmesinde önemli etkilerinin olduğu şüphesizdir.

KAYNAKÇA
Arşiv Vesikaları
B.O.A., A. MKT. MHM. Dosya No: 525/Gömlek No: 30, 23 Cemazeyilahir 1322/4 Eylül 1904.
BOA., DH. MKT. PRK., Dosya No: 2166/Gömlek No: 81, 1 Mayıs 1315/ 13 Mayıs 1899. BOA., Y. PRK. MYD., Dosya No: 22/Gömlek No: 55, 2 Teşrinievvel 1315/14 Ekim 1899. BOA., DH. MHC., Dosya No: 22/Gömlek No: 90, 23 Teşrinisani 1315/ 5 Aralık 1899.
B.O.A., DH. MHC., Dosya No: 68/Gömlek No:2, 13 Temmuz 1322/26 Temmuz 1906. B.O.A., DH. MHC., Dosya No: 68/Gömlek No:18, 30 Temmuz 1322/12 Ağustos 1906. Süreli Yayınlar
Ahenk, Sayı: 1155, 25 Mayıs 1316/7 Haziran 1900.
Ahenk, Sayı: 1035, 26 Kânunuevvel 1315/7 Ocak 1900.
Ahenk, Sayı: 1015, 3 Kânunuevvel 1315/15 Aralık 1899. Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Sene-i Maliye 1326. Araştırma Eserler
AKKAYAN, Taylan (1979). Göç ve Değişme, İstanbul Üniv. Edebiyat Fak. Yay. No: 2573, İstanbul.
--------------------, (2002). “Türkiye’de İç Göçler ve Sorunlar”, Antropoloji, Ankara Üniv. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Sayı: 15, s. 29-61. BAYKARA, Tuncer (1988). Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasına Giriş, I, Anadolu’nun İdari Taksimatı, Ankara.
BELEN, Nezahat (2004). 1900-1973 Yılları Arasında Kuşadası’nın Sosyal, Kültürel ve Ekonomik Tarihi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ege Üniv. Sosyal Bilimler Enst. Türkiye Cumhuriyeti Anabilim Dalı, İzmir.
ÇAVUŞOĞLU, Halim (2007). “Yugoslavya-Makedonya Topraklarından Türkiye’ye Göçler ve Nedenleri”, bilig, Bahar 2007/Sayı: 41, Ankara, s. 123-154.
Dışişleri Bakanlığı, (1969). Dış Türkler (Belgeler), T.C. Dışişleri Bakanlığı AZEM Dairesi, Ankara. İÇDUYGU, A. – ÜNALAN, T. (1998). Türkiye’de İç Göç, İstanbul.
İPEK, Nedim (1884). Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri, Ankara.
KOCACIK, Faruk (1997). “1878-1900 Yıllarında Balkanlar’dan Anadolu’ya Yönelik Göçlerin Anadolu’daki Sürekli Yerleşme Yerleri ve Toplumsal Yapıya Etkileri”, II. Ulusal Sosyoloji Kongresi, Toplum ve Göç (20-22 Kasım 1996, Mersin), Ankara, 137-146.
MUTLUER, Mustafa (2003). Uluslararası Göçler ve Türkiye: Kuramsal ve Ampirik Bir Alan Araştırması-Denizli/Tavas-, İstanbul.
ÖZTÜRK, A. Adil (2001). “Balkanlar’dan ve Girit’ten Kuşadası’na Göçler”, Geçmişten Geleceğe Kuşadası Sempozyum Bildirileri (23-26 Şubat 2000), Edit. Dr. A. Şerifoğlu, İzmir.
POPOVİC, Aleksandre (1995). Balkanlar’da İslam, (Türkçesi: Komisyon), İstanbul. SAMİ, Şemsettin (1314). “Kuşadası Maddesi”, Kamusu’l-Âlam, Cilt V, İstanbul, s. 3740.
SEPETÇİOĞLU, Tuncay Ercan (2011). Girit’ten Anadolu’ya Gelen Göçmen Bir Topluluğun Etnotarihsel Analizi: Davutlar Örneği,
(Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniv. Sosyal Bilimler Enst. Halkbilim Anabilim Dalı, Ankara.
SOMEL, Selçuk Akşin (1997). “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türk Kimliği”, Cumhuriyet, Demokrasi ve Kimlik, (Haz: Nuri Bilgin), İstanbul, s. 71-83.
ŞAHİN, Cengiz (2001). “Yurt Dışı Göçün Bireyin Psikolojik Sağlığı Üzerindeki Etkisine İlişkin Kuramsal Bir İnceleme”, Gazi Üniv. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Cilt 21, Sayı 2, s. 57-67.
ŞİMŞİR, Bilal (1987). “Bulgaristan Türkleri ve Göç Sorunu”, Bulgaristan’da Türk Varlığı Bildiriler (7 Haziran 1985), Ankara.
Türkiye’nin Göç Tarihi, 14. Yüzyıldan 21. Yüzyıla Türkiye’ye Göçler, (2015). (Derleyenler: M. Murat Erdoğan-Ayhan Kaya), İstanbul. TABAK, Serap (2010). “Kuşadası Kazası’nın 1909-1914 Arası Sosyal ve Ekonomik Yapısı”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Cilt/Volume XXV,
Sayı/Number 2, Aralık/December, s. 527-546.
TEKELİ, İlhan (2013). Göç ve Ötesi, İstanbul.
-------------------- (1990). “Osmanlı İmparatorluğu’ndan Günümüze Nüfusun Zorunlu Yer Değiştirmesi ve İskân Sorunu”, Toplum ve Bilim, Sayı:50, Yaz, İstanbul, s. 49-71.
YENEROĞLU, Elif (2001). “Aydın Vilayeti Salnamelerinde Kuşadası Kazası”, Geçmişten Geleceğe Kuşadası Sempozyumu Kitabı (23- 26.02.2000, Kuşadası), s. 219-224

[eyuphuseyin]

Ekler
Ek-1. Muhacirlerin, İskân Komisyonuna sunmuş oldukları arzuhalin orijinal hali.


Ek-2. Girit muhacirlerinin Kaydedildiği Evraktan Örnek