OSMANLI KAYNAKLARINDA GİRİT SEFERİ Hasan Ali CENGİZ

[eyuphuseyin]

Bu Masraf Defteri kayıtlarında; yeniçeri, sipahi ve diğer askerlerin maaşı için 29.391.085 akçe ödenmiştir41.Bu kayıtlarda sefere katılan gemi çeşitleri,sayıları ve gemilerde görev yapacak kürekçi sayıları da yer almaktadır42.
Yine bu kayıtlarda, ordunun kullanımı için gönderilen hayvanlar, bunların beslenmesi için gönderilen malzemeler ve bunlara ödenen meblağlar da bulunmaktadır43.
Yine bu defter kayıtlarında,donanma gemileri için ihtiyaç duyulan malzemelerin tedariki cephaneden ve tophaneden verilen malzemeler başlığı altında yer almaktadır44.
0 Bu konu başka arşiv kayıtlarında da yer almıştır.Bu belgelere göre,Girit Kalesi topları için alınan ve Sakız’a gönderilen ham demir için 176000 akçe ödenmiştir45.
Kandiye Kalesi cephanesindeki tüfek ve tamirat masrafları Hazine-i Ȃmire’den karşılanarak 27.000 akçe gönderilmiştir46.
Girit Seferi sırasında ordunun temel ihtiyacı olan peksimet ve buğday miktarı ve bunlar için yapılan harcamalar arşiv kayıtlarında yer alan bir başka konudur. 1056-1057 senesi Girit Seferi Masraf Defteri kayıtlarında toplanan 27.781 kantar peksimetin nerelerden toplandığı bilgisi yer

17, Sarıgöl 177, Hurpeşte 100, Bihlişte 63, Filorina 181, Serfice 142, Manastır 286, Prespe
68, Kefelonya 18, Eğribucak 18, Nesliç 100 kişidir. Anadolu Sancağı’ndan katılanlar: Aydın
1155, Saruhan 614, Karasi 386, Suğla 639, Kütahya 556, Karahisar-ı sahip 110, Hamit 643,
Teke 159, Alaiye 44, Ankara 210, Menteşe 748 kişidir. BOA, KK.d. 5642, Zilhicce 1057
(Aralık-Ocak 1647-1648), s. 3.
41 BOA, KK.d. 5642, Zilhicce 1057, (Aralık-Ocak 1647-1648), s. 8.
42 Eğriboz’dan 30 kadırga, Sakız’dan 5 Mavna ve 22 kadırga, Akdeniz’deki gemi sahiplerinden 40 gemi, 40 ücretli tüccar gemisi, Cezâyir ve Tunus ve diğer yerlerden 18 çekdiri ve 5 kıta zahîre gemisi, İstanbul’dan da zahire taşımak için 20 rençber gemisi katılmıştır. Bu gemilerde yer alan toplam kürekçi 13.960 kişidir. BOA, KK.d. 5642, Zilhicce 1057 (Aralık-Ocak 1647-1648), s. 4-6.
43 Bargir 1.000, camus 250, karasığır 750, hınta 200.000 kile, şair 50.000 kile, nemek 40.000
kıyyedir. Hınta 4.000.000 akçe, şair 800.000 akçe, koyunlar 2.000.000 akçe, nemek (tuz)
40.000 akçe, bargirler 1.000.000 akçe ve camus ile karasığırların maliyeti de 300.000 akçedir. BOA, KK.d. 5642, Zilhicce 1057 (Aralık-Ocak 1647-1648), s. 7.
44 Donanma gemileri için ihtiyaç duyulan malzemelerin bazıları: kirpas 9009 kıta, Zift 1720,5
kantar, katran 233 kantar, üstüpü 784 kantar, lenger 197 tane, misir (çivi) 211160 adet, resen
(ip) 4580 adet, pamuk ipliği (pembe) 506,5 adettir. Cephaneden verilen malzemelerin bazıları
ise şunlardır: Barut 3500 kantar, küre 4000 adet, tüfenk 400 adet, küllük 310 adet, tataryayı
500 tane, elkeseri 378 adet, ham demir 100 kantar, burgu 566 adet, balta 380 adet, küskü 10
adet, kazma 8000 adet, ravgan (yağ) 1 adet, urgan 8000 adet, meşin kese 4300 adet, kurşun
400 kantardır. Sefer için Tophaneden verilenler malzemelerin bazıları ise demir kundak 10
adet, demir tekerlek 20 tane, tahta tekerlek demirli 20 adet, demirli tombazlık 20 adet,
yuvarlak (gülle) 13200 adettir. BOA, KK.d.5642, Zilhicce 1057 (Aralık-Ocak 1647-1648), s.
8-9.
45 BOA, øE.AS 5/435, 6 Şevval 1076 (11 Nisan 1666).
46 BOA, AE.SMMD. IV 106/12346, 20 Safer 1080 (20 Temmuz 1669).


Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi,
Cilt: 9 SayıDZ 17, Ocak 2019, s. 105-133
115

[eyuphuseyin]

almaktadır: Selanik’ten 20.000 kantar,Eğriboz’dan 20.000 kantar,Galos’dan10.000 kantar,Ezdin’den 10.000 Mübaşir Mustafa tarafından da 20.000 kantar,İstanbul ve Gelibolu’dan 35.113 kantar,Mısırdan 5.000 kantar,
Kapıcıbaşı Mustafa Ağa tarafından tahsis edilen 15.275 kantardır47.
Bu konuyla ilgili diğer arşiv belgelerinde de yer alan diğer bilgilerden bazıları şunlardır:Girit Seferi’ne zahire tedariki için görevlendirilen Mustafa tarafından 3 bin kile buğday satın alınıp Girit’egönderilmiştir48.

Adada un ihtiyacını gidermek için 8 Cemâziye’l-evvel 1060 (9 Mayıs 1650)’ta Galos kadısına gönderilen ferman ile de Galos’tan 60 bin kile buğday talep edilmiştir49.

Ferman çerçevesinde sefer için talep edilen miri peksimetin1.422 kilesi Karaferye kazasına tabi olan Çitroz nahiyesinde işlenerek gemiye yüklenmiştir. Bu peksimetlerin taşınması ve diğer masraflar için 78.600 akçe ödenmiştir50.

Girit Adası’ndaki askerlerin peksimet ve zahire paralarının karşılanması için Bursa,İzmir ve İstanbul Mizân-ı Harir mukataası 1077-1078 senesi gelirinden 396.000 akçe kullanılmıştır51.

Mısır’dan gönderilecek olan 1.234 kantar peksimetin gemiyle yapılacak taşıma ücreti hakkında bilgiler yer almıştır52.

Girit’te görev yapan ordunun diğer ihtiyaçlarını gidermek için yapılan yazışmalar Arşiv belgelerine yansıyan bir diğer konudur.Bu konuya örneklerden biri, Yeniçerilerin çuha ihtiyacını gidermek maksadıyla Selanik Çuha Eminine gönderilen mektuptur.Burada Girit’e gönderilmek maksadıyla Selanik’te işlenmesi emrolan çuhanın eksik olanların tamamlanıp bir an önce gönderilmesi emredilmiştir53.

Hanya ve Kandiye muhasarası sırasında adadan gelen yardım talepleri ve yapılan yardımlar Osmanlı kronikleri ve Girit seferini anlatan müstakil eserlerde de yer almıştır.Târih-i Naʻîmâ, Fezleke ve Tevârîh-i Cezîre-i Girid’de Hanya muhasarası sırasında, iki bin Yeniçeri, cebhane ve zahirenin gönderildiği bilgisine yer verilmiştir54.

9 Muharrem 1061(2 Ocak 1651)’de donanma tarafından adaya getirilen zahîreler Fezleke ve Tevârîh-i Cezîre-i Girid ve Ravzatü’l-Ebrar’da yer



47 BOA, KK.d.5642, Zilhicce 1057 (Aralık-Ocak 1647-1648), s. 4-6.
48 BOA, A. DVNSMHM.d. 91/453, 9 Şevval 1056 (18 Kasım 1646).
49 BOA, øE.ML 19/1813, 8 Cemâziye’l-evvel 1060 (9 Mayıs 1650).
50 BOA, AE.SMMD. IV 94/11086, 8 Receb 1061 (27 Haziran 1651).
51 BOA, AE.SMMD. IV 54/6296, 18 Za 1079 (16 Nisan 1669).
52 BOA, C.ADL 9/570, 10 Ramazan 1073 (2 Temmuz 1656).
53 BOA, M.D., No: 91, Hk. 476, İstanbul 2015, s. 265.
54 Târîh-i Naîmâ, III, s. 1046; Fezleke, II, s. 876-877; Tevârîh-i Cezîre-i Girid, Petersburg nüshası, vr.18b-19a.


Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi,
Cilt: 9 SayıDZ 17, Ocak 2019, s. 105-133
116

[eyuphuseyin]

almaktadır. Buraya gelen zahireler Ayakasra Limanı’na ve Hanya Limanı’na indirilmiştir. İndirilen zahireler buradan kiralanan beygirler ile taşınmıştır55

Kandiye muhasarası sırasında Kaptan Musa Paşa’nın hazine ve zahire naklettiği Fezleke, Târih-i Naʻîmâ ve Tevârîh-i Cezîre-i Girid’de “Kışlak-ı Asker-i İslâm ve Tedbîr-i Muhâsara-i Kandiye” başlığı ile yer almaktadır. Gelen yardımlardan dolayı adadaki askerler büyük bir sevinç yaşadığı belirtilmektedir56.

Gönderilen bir fermân ile de Hanya Kalesi muhafazasına gidecek olan defterdar, paşa ve bağlı sipahilerin mevacibleri, hilat ve diğer ihtiyaçların yerinde tespit edilmesi istenmektedir57.

Venedik,Osmanlı Devleti’nin aksine sefer sırasında her zaman yardım alabilmiştir.Adaya yapılan Venedik yardımlarını iki grupta toplamak mümkündür.Bunlardan biri Venedik’ten gelen yardımlar, bir diğeri de
Papalık önderliğinde Avrupa devletlerinden gelen yardımlardır.Osmanlı Devleti,Kıbrıs örneğinde olduğu gibi bu savaşta da Venedik’e karşı Akdeniz’deki Katolik devletlerin müşterek kuvvetleriyle savaşma zorunda kalmıştır.Avrupa’dan gelen yardımların başında Fransız yardımları gelmektedir.Özellikle Fransa’nın açık veya gizli yardımlarıyla savaş uzamış,Fransız asilzadeler topladıkları gönüllü askerler ve harp gemileri ile
imdada gelmişler,fakat bir netice elde edememişlerdir58.

Venedik yardımlarının adaya her zaman düzenli bir şekilde ulaşması adadaki Venedik savunmasını güçlendirdiği gibi Osmanlı ordusunda moral bozukluğuna neden olmuştur.Bu yardımlar kaynaklarda geniş bir şekilde yer almıştır.Venedik’e gelen yardımlardan biri Tevârîh-i Cezîre-i Girid’de “Âmeden-i Feth-i Tabya-i Kandiye” Fezleke’de ise “Feth-i Tabya” başlığı ile verilmiştir. Burada Venedik’e her bahar olduğu gibi yardım geldiğini,fakat Osmanlı ordusunun yardım gelmemesinden dolayı morallerinin bozulduğundan bahsetmektedir59.

Yine Venedik’ten Girit’e gelen bir diğer yardım Târih-i Naʻîmâ ve Tevârîh-i Cezîre-i Girid’de “Âmeden-i İmdâd-ı küffâr ve Müte’ellim” başlığı ile verilmiştir.Burada Venedik’in adada Osmanlı Devleti ile anlaşma yapmak üzereyken gelen yardımlar dolayısıyla


55 Fezleke, II, s. 1037; Tevârîh-i Cezîre-i Girid, Petersburg nüshası, vr.77a-77b; Ravzatü’l-
Ebrar, s. 380.
56 Fezleke, II, s. 919-920; Târîh-i Naîmâ, III, s.1092-1093; Tevârîh-i Cezîre-i Girid, Petersburg nüshası, vr. 40a-40b.
57 BOA, AE.SMMD. IV 41/4662, 12 Cemâziye’l-evvel 1077 (10 Kasım 1666).
58 Nuri Adıyeke, “Girit Savaşları ve Birleşik Hristiyan Orduları”, Türkler, IX, Ankara 2002, s.
1352-1364; Ayşe Pul, “Osmanlı- Fransız Diplomasisinin İki Mühim Evresi: Girit ve Mısır
Seferleri”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 2007, C. 22, S. 22, s.
162-163.
59 Fezleke, II, s. 971, Tevârîh-i Cezîre-i Girid, Petersburg nüshası, vr. 54a.


Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi,
Cilt: 9 SayıDZ 17, Ocak 2019, s. 105-133
117

[eyuphuseyin]

anlaşmadan vazgeçip Kandiye Kalesi’ni savunmaya devam ettikleri yer almaktadır60.

Sefer sırasında Venedik tarafına gelen dış yardımlar,Târih-i Naʻîmâ ve Tevârîh-i Cezîre-i Girid’de yer bulmuştur.Burada Kandiye Kalesi’nde Venediklilerin yaptığı kutlamanın sebebinin Fransa ve İspanya’dan gelecek yardım haberi olduğu anlatılmaktadır61.

Venedik’e gelen dış yardımlarla ilgili bir başka bilgi Fezleke ve Tevârîh-i Cezîre-i Girid’de yer bulmuştur62.

Burada Kandiye’ye 5 gemi ile 125 at ve 800 Frenk askerinin geldiği bilgisi yer almıştır.Hikâyet-i Azîmet-i Sefer-i Kandiye ve Tevârîh-i Cezîre-i Girid’de yine 500 Fransız askerinin adaya geldiği bilgisi yer almıştır63.

Sadrazam Fazıl Ahmed Paşa’nın Serdâr-ı Ekrem Olarak Girit’e Atanması ve Kandiye’nin Fethi Avusturya ve Erdel meselelerini istediği şekilde halleden Osmanlı Devleti,çok uzayan Girit savaşına kesin bir çözüm getirmek amacıyla bu zamana kadar vezirlerle idare edilen Girit seferinin bütçesi arttırılarak bizzat
sadrazam tarafından idare edilmesi kararını almıştır.Sefer bütçesinin arttırımı Târîh-i Râşid’de “İmdâd-kerden-i Pâdişah-ı gayret-penah berây-ı tertîb-i mühimmât-ı sefer ez-hazîne-i Enderun” başlığı ile Enderûn hazinesinden bin beş yüz kese aktarıldığı yer almaktadır64.

Sadrazam Fazıl Ahmet Paşa serdâr-ı ekrem olarak görevlendirilmiştir.Fazıl Ahmed Paşa’nın görevlendirilmesi Silahdâr Tarihi’nde “İbtidâ-yı sefer-i zuhûr bi-sebeb-i feth-i kal‛a-i Kandiye der-akab cezîre-i Girid ve Serdâr Vezîr Fâzıl Ahmed Paşa” başlığıyla yer almıştır65. Burada padişahın Fazıl Ahmed Paşa’yı görevlendirmesi şu şekilde ifade edilmiştir: “İmdi sen ki, vezîr-i a‘zamımsın umûm-i asâkir-i nusretme’âsirime seni serdâr ve cumhûr-ı umûr-ı saltanatımı keff-i kifâyetine menût ve kabzai iktidârına
merbût eyledim”.Târîh-i Râşid’de “Teslîm-i Liva-i Hazret-i Rasûlullah be-dest-i cenâb-ı serdâr-ı ekrem” başlığı ile şu şekilde yer almıştır: “…Pâdişah-ı gayret penâh hazretleri Liva-i Hazret-i Resûlullah’ı yed-i müeyyedleriyle dest-i hamiyet-peyvest-i Âsafi’ye teslîm ve inşaallahu teâla bu sefer-i müsmirü’z-zaferde dahi bezl-i kudret ü gayret ile “göreyim seni duʻâ-i

60 Târîh-i Naîmâ, III, s. 1126; Tevârîh-i Cezîre-i Girid, Petersburg nüshası, vr. 56a-56b.
61 Târîh-i Naîmâ, III, s. 1203-1204; Tevârîh-i Cezîre-i Girid, Petersburg nüshası, vr. 59b.
62 Fezleke, II, s. 1033, Tevârîh-i Cezîre-i Girid, Petersburg nüshası, vr. 70a.
63 Hikâyet-i Azîmet-i Sefer-i Kandiye, vr. 50a; Tevârîh-i Cezîre-i Girid, Petersburg nüshası, vr.
111b.
64 Râşid Mehmed Efendi, Târih-i Râşid, Yay. Hzl. Abdulkadir Özcan vd., C. I, İstanbul 2013,
s. 79.
65 Nazire Karaçay Türkal, Silahdâr Fındıklılı Mehmed Ağa Zeyl-i Fezleke, M. h. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2012, s. 417.


Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi,
Cilt: 9 SayıDZ 17, Ocak 2019, s. 105-133
118

[eyuphuseyin]

hayrım seninledir” 66.

Girit Fethi Tarihi’nde yer alan bu konu Tevârîh-i Cezîre-i Girid’de ve Hikâyet-i Azîmet-i Sefer-i Kandiye’de de “Hikâyet-i Azîmet-i Sefer-i Kandiye Berâ-yı Vezîr-i aʻzâm Köprülüzâde Fâzıl Ahmed Paşa” başlığı ile yer almaktadır. Burada, Engürüs Seferi’nden dönen Fazıl Ahmed Paşa’nın Kandiye Seferi için izin ve icazet talep eylemesiyle ilgili “Nusretli pâdişâhım devletinde Nemçe’nin ahvâli murâd üzre görüldü. Lâkin
Venedik keferesinden dahi intikām alınmak ve Kandiye kalʻası feth olunmağa saʻy-ı ihtimâm oluna. Bu kadar senedir ki saltanat-ı Âl-i Osman’a bayağı velvele verdi. Ve dillere dâstân olup hemân pâdişâhımın yümn-i
himmet ve duâ-yı hayrları ile bu mesâlihi dahi görmek gerekdir” şeklinde yaptığı konuşmaya yer verilmiştir67.

Ahmed Paşa,Girit Seferi’ne padişahın Edirne’de bulunması dolayısıyla buradan hilatlar giydirilerek uğurlanmıştır. Bu konuya Târih-i Râşid,Tevârîh-i Cezîre-i Girid ve Hikâyet-i Azîmet-i Sefer-i Kandiye’de68 daha kısa yer verilirken Silahdâr Tarihi’nde “Mânde-i pâdişâh-ı be-şehr-i Edirne ve reften-i Serdâr-ı a‘zam Ahmed Paşa be-cezîre-i Girid” başlığı altında konu daha detaylı bir şekilde işlenmiştir. Burada, sadrazamın Edirne’ye gelişi,padişah tarafından Edirne sarayında kabulü ve bu sırada verdiği hediyeler yer almaktadır. Sadrazamın Edirne’den uğurlanışı da şu cümlelerle ifade edilmiştir: “Girit seferiyle görevlendirilen komutanlara hilatler giydirildi.Ayın onu Perşembe günü ordu Timurtaş Sahrâsı’ndan Eğriboz’a doğru
hareket etti” 69.

Sadrazam Fazıl Ahmed Paşa Hanya’da törenle karşılanmıştır.Ahmed Paşa’nın törenle karşılanışı Tevârîh-i Cezîre-i Girid ve Hikâyet-i Azîmet-i Sefer-i Kandiye’de anlatılmaktadır.Karşılama töreninde ordu ileri gelenleri ile pek çok kişi yer almıştır. Karşılama töreni için toplanan kalabalık Fazıl Ahmed Paşa’yı hep bir ağızdan “Devletlü vezîr hoş geldin sefâ geldin yirmi dört seneden beri bizler bu cezîrede yetîm kaldık” diye ağlayarak karşılamışlardır70.

Girit seferi sırasında kalelerin muhasarasında en çok kullanılan silah top ile birlikte lağım olmuştur. Özellikle Kandiye muhasarası lağım savaşlarıyla ünlendiği için pek çok eserde bu konu yer almıştır.Târih-i Râşid’de “Tafsil-i

66 Râşid Mehmed Efendi, Târih-i Râşid, s. 79-80.
67 Girit Fethi Tarihi, s. 307; Tevârîh-i Cezîre-i Girid, Petersburg nüshası, vr. 89a-89b; Hikâyet-i Azîmet-i Sefer-i Kandiye, İzmir Milli Kütüphanesi, 24/510, vr. 1a-1b.
68 Râşid Mehmed Efendi, Târih-i Râşid, s. 80; Tevârîh-i Cezîre-i Girid, Petersburg nüshası, vr. 90a; Hikâyet-i Azîmet-i Sefer-i Kandiye, vr. 3a.
69 Silahdar Târîhi, s. 432.

70 Hikâyet-i Azîmet-i Sefer-i Kandiye, vr. nüshası, vr. 93a.


Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 9 SayıDZ 17, Ocak 2019, s. 105-133

10b-11a; Tevârîh-i Cezîre-i Girid, Petersburg



119

[eyuphuseyin]

Ahvâl-i Muhâsara-i Kandiye ve Fethi Kalʻa-i Mezbure” başlığı ile yer almaktadır.Burada,Kandiye muhasarası sırasında tabyalarda yapılan lağım savaşlarına gün gün yer verilmiştir.Eserde özellikle Kızıl Tabya’da yapılan mücadeleler geniş yer tutmaktadır71.

Tevârîh-i Cezîre-i Girid, Hikâyet-i Azîmet-i Sefer-i Kandiye ve Seyahatname’de lağım savaşlarına,bu
savaşlarda kullanılan yöntemlere ve verilen kayıplara geniş bir şekilde yer verilmiştir.En şiddetli lağım savaşlarının yapıldığı yerlerden biri olan Kızıl Tabya ve Güllük tabyası 25 bin kantar barut kullanılarak ve 829 lağım atılarak 8 aylık bir muhasaradan sonra 8 bin Müslüman askeri şehit verilerek alınabilmiştir72.

Muhasara sırasında atılan lağımların yapımında kullanılan temel madde barut olduğundan dolayı muhasara sırasında yoğun olarak kullanılmıştır.Târîh-i Fazıl Ahmed Paşa adlı eserde,Fazıl Ahmed Paşa’nın serdâr-ı ekremliği döneminde,2 sene 4 ay 9 gün süren Kandiye muhasarasında 80 bin kantar barut kullanıldığı bilgisine yer verilmiştir73.

Fazıl Ahmed Paşa dönemindeki iki yıllık Kandiye muhasarasında kullanılan malzeme ve verilen kayıplarla ilgili Tevârîh-i Cezîre-i Girid, Hikâyet-i Azîmet-i Sefer-i Kandiye ve Seyahatname’de birbirinden farklı sayısal veriler bulunmaktadır. Kandiye muhâsarası sırasında toplam verilen şehit miktârı Tevârîh-i Cezîre-i Girid’de 137210 olarak, Girit Fethi Tarihi’nde ve Hikâyet-i Azîmet-i Sefer-i Kandiye’de ise 244647 olarak verilmiştir. Verilerdeki rakamlar abartılı olsa bile Kandiye muhasarasının büyüklüğü ve şiddeti rahatlıkla görülmektedir74.

Eserlerde yer alan bir diğer konu da Venedik ile yapılan barış görüşmeleridir.Hikâyet-i Azîmet-i Sefer-i Kandiye, Tevârîh-i Cezîre-i Girid ve Târîh-i Sefer ve Feth-i Kandiye’de de Venedik’in Rebiʻü’l-ahir 1080 (29

71 Râşid Mehmed Efendi, Târih-i Râşid, s. 102-139.
72 Tevârîh-i Cezîre-i Girid, Petersburg nüshası, vr. 101b; Hikâyet-i Azîmet-i Sefer-i Kandiye,
vr. 29b.
73 Erzurumlu Osman Dede, Târîh-i Fazıl Ahmed Paşa, Süleymaniye Kütüphanesi, Hamidiye Koleksiyonu, vr. 82b.
74 Girit Fethi Tarihi, Tevârîh-i Cezîre-i Girid, Hikâyet-i Azîmet-i Sefer-i Kandiye ve Târîh-i
Muteber’de şehit olan lağımcılar 29.965 iken atılan lağım sayısı 3.960 olarak verilmiştir.
Seyahatnâme’de ise şehit olan lağımcılar 9080, atılan lağım sayısı ise 2660 olarak verilmiştir.
Atılan top güllesi Girit Fethi Tarihi, Tevârîh-i Cezîre-i Girid, Hikâyet-i Azîmet-i Sefer-i
Kandiye’de 199.775 olarak verilirken Seyahatnâme’de ise 146.475 olarak verilmiştir. Atılan
şişe humbarası Girit Fethi Tarihi, Hikâyet-i Azîmet-i Sefer-i Kandiye ve Târîh-i Muteber’de
126.885 olarak verilmiş iken Tevârîh-i Cezîre-i Girid’de 185.624 olarak verilmiştir. Muhâsara
sırasında kullanılan barut miktârı ise Seyahatnâme’de 111.312, Tevârîh-i Cezîre-i Girid’de
119.212, Girit Fethi Tarihi ve Hikâyet-i Azîmet-i Sefer-i Kandiye’de ise 111313 olarak
verilmiştir. Evliya Çelebi, Seyahatnâme, VIII, s. 196-198, Girit Fethi Tarihi, s. 432; Hikâyet-i
Azîmet-i Sefer-i Kandiye, vr. 86b-87b, Tevârîh-i Cezîre-i Girid, Petersburg nüshası, vr.134b-
135a; Târîh-i Mu’teber, İ. h. Nadir Eserler Kütüp., Ty. No: 6062, vr. 86b-87a.


Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi,
Cilt: 9 SayıDZ 17, Ocak 2019, s. 105-133
120

[eyuphuseyin]

Ağustos 1669)’de sadrazam ile barış görüşmesi yapmak için iki elçiyi göndermesi yer almaktadır.Burada Sadrazam,kalenin teslimi dışında başka bir şartı kabul etmediğini ve gelen elçinin kaleyi teslim şartı dışında geldilerse geri gönderilmesi gerektiğini şu şekilde ifade etmektedir: “Bu gelen kayık Ceneral tarafındanmıdır su’âl edesin.Niçin gelmiştir eğer kalʻa ahvâli içün geldik derler ise ne güzel kağıdların alıp cevâbları nedir göresin ve eğer bir gayri yüzden haber verirler ise iʻtibâr etmeyip geri yollayasın”75.

İki taraf arasında 4 Rebiʻü’l-ahir 1080 (1 Eylül 1669)’de Atlı Tabya bölgesinde yapılan görüşmeler ve sonrasında yapılan anlaşma maddeleri eserlerde yer alan bir başka konudur. İki taraf arasında yapılan görüşmeler Seyahatnâme’de, Silahdâr Tarihi, Târih-i Râşid, Hikâyet-i Azîmet-i Sefer-i Kandiye ve Tevârîh-i Cezîre-i Girid’de geniş bir şekilde anlatılmaktadır.Görüşmelere Sadrazam adına, Halep Vâlisi İbrahim Paşa, Kul Kethüdâsı Zülfikâr Ağa ve Küçük Tezkireci Karakulak Ahmed Paşa ile Divân-ı Hümâyûn tercümanı Panayot katılmıştır.İki devlet arasında 9 Rebiʻü’l-ahir 1080 (6 Eylül 1669)’de bir barış anlaşması imzalanmıştır76.

Yapılan barış anlaşmasının maddeleri Seyahatnâme’de yer almaz iken,Târih-i Râşid,Silahdâr Tarihi ve Hikâyet-i Azîmet-i Sefer-i Kandiye’de 14 maddedir.Târîh-i Fazıl Ahmed Paşa’da 13,Tevârîh-i Cezîre-i Girid’de ise bazı maddeler birleştirilerek yazıldığından 10 madde olarak yer almıştır77.

Sadrazam Fazıl Ahmed Paşa,sefer sonrası padişah Edirne’de bulunduğu için Edirne’ye gelmiştir.Bu konu pek çok eserde yer almaz iken Târih-i Râşid’de “Vusûl-i Serdâr-ı Ekrem be-rikâb-ı kâm-yâb” başlığı ile Girit’ten
Tekirdağ’a ve Edirne’ye gelişi anlatılmaktadır78.

Târîh-i Sefer ve Feth-i Kandiye’de ise daha detaylı bir şekilde yer almıştır.Buna göre: Adadan ayrılan Fazıl Ahmed Paşa, 27 Muharrem 1081 (16 Haziran 1670) tarihinde Gelibolu’da top atışları ile karşılanmıştır. Sadrazam,Tekirdağ’dan karaya çıkmaya karar vermiştir.Gemiyle hareket edip 3 Safer 1081 (22 Haziran 1670) tarihinde Tekirdağ’da yine şenliklerle karşılanarak karaya çıkmıştır.Tekirdağ’da bir hafta konakladıktan sonra yola çıkan Fazıl Ahmed Paşa,Hayrabolu’da bir gece kalmış ve padişahın gönderdiği hediyeler burada

75 Hikâyet-i Azîmet-i Sefer-i Kandiye, vr. 70a; Tevârîh-i Cezîre-i Girid, Petersburg nüshası, vr.119a, Mustafa bin Mustafa, Târîh-i Sefer ve Feth-i Kandiye, Yay. Hzl. Meltem Aydın, İstanbul 2016, s. 136.
76 Evliya Çelebi, Seyahatnâme, C. VIII, s. 204-208; Râşid Mehmed Efendi, Târih-i Râşid, s. 140; Silahdâr Tarihi, s. 538-540; Hikâyet-i Azîmet-i Sefer-i Kandiye, vr. 61a; Tevârîh-i Cezîre-i Girid, Petersburg nüshası, vr. 119b-120b.
77 Râşid Mehmed Efendi, Târih-i Râşid, s. 141; Silahdâr Tarihi, s. 541; Hikâyet-i Azîmet-i Sefer-i Kandiye, vr. 63a; Tevârîh-i Cezîre-i Girid, Petersburg nüshası, vr. 121a; Tarih-i Fazıl Ahmed Paşa, vr. 74a.
78 Râşid Mehmed Efendi, Târih-i Râşid, s. 146.


Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi,
Cilt: 9 SayıDZ 17, Ocak 2019, s. 105-133
121

[eyuphuseyin]

kendisine takdim edilmiştir.Edirne’ye de 13 Safer 1081 (2 Temmuz 1670) tarihinde gelmiştir.Padişah, Ahmed Paşa’yı Edirne’de törenle karşılayarak çeşitli hediyeler takdim etmiştir. Saray ve şehirde konaklar verilerek Girit Seferi kutlamalarına birkaç gün devam edilmiştir79.

Girit Seferi’nin Maktul Paşaları
Kaynaklarda yer alan konulardan biri de Girit Seferi’nde görev yapmış olan paşaların idamıdır.Seferde görev yapmış bazı paşalar,değişik nedenlerden dolayı idam edilmiştir.Bunlardan biri Hanya fatihi Yusuf
Paşa’dır.Tevârîh-i Cezîre-i Girid’de bu konu yer almaz iken Fezleke’de “Vefeyât-ı Yusuf Paşa” başlığı ile olay, detaylandırılmadan sadece vefatı anlatılmaktadır80.

Târih-i Naʻîmâ ’da ise bu konu “Katl-i Kapudân Yusuf Paşa,Fâtih-i Hanya” başlığıyla yer almıştır.Burada; padişahın Yusuf Paşa’ya hemen gidip adanın tamamını almasını istemesi üzerine Yusuf Paşa’nın hazırlıkların daha bitmediğini,hazırlıklar bitmeden bunun mümkün olamayacağını bildirmesi üzerine başlayan tartışmanın neticesinde Yusuf Paşa’nın idam edildiği anlatılmaktadır81.

Vecihi Tarihi’nde de padişah ile olan tartışma “Padişahtan her gelen söze karşı koymaya cüret eder
olmuştu” ifadeleriyle Yusuf Paşa’nın dik başlı oluşu dile getirilmiştir82.

Seyahatnâme’de ise Yusuf Paşa’nın idam edilmesi daha geniş bir şekilde yer almaktadır. Yusuf Paşa padişaha, “Padişahım Yusuf Paşa lalan, Hanya hazinesinden üç husrevâni küp altın, üç milyon karun malı ve bir keçelerle sarılmış altın direk aldı” sözleriyle şikâyet edilmiştir. İdamının ardından söz konusu servet iddiasının uydurma olduğu anlaşılmıştır. Yusuf Paşa’nın katli Seyahatnâme’de şu ifadelerle eleştirilmiştir: “Hanya’yı fethettikten sonra inşaallah sağ salim ve ganimetlerle geldiğinde sana karşılığını veririm diye yemin ettiğinde meğer şehit ederim demek istemiş”83.

İdam edilen bir diğer paşa, Hanya muhafızı olan Deli Hüseyin Paşa’dır.Hüseyin Paşa’nın idamı konusu Tevârîh-i Cezîre-i Girid, Fezleke, Târih-i Naʻîmâ’da yer almazken Silahdâr Tarihi’nde “Katl-i Vezîr Deli Hüseyin Paşa ve Tevcîh-i Menâsıb-ı hmerâ” başlığı ile şu şekilde yer almıştır:
Hüseyin Paşa’ya önce idam kararı verilmiş, sonra da kaptanlık verilerek affedilmiştir. Daha sonra da Girit’te görevli olduğu süre zarfında Hazîne-i Ȃmire’den aldığı parayı yerinde kullanmadığı ve adada yapılan kale inşası sırasında ihmali olduğu suçlamaları ile önce Yedikule’de habsedilmiş ve


79 Târîh-i Sefer ve Feth-i Kandiye, s. 165-166.
80 Fezleke, s. 896-897.
81 Târîh-i Naîmâ, III, s. 1067-1068.
82 Vecihi Tarihi, Yay. Hzl. Buğra Atsız, İstanbul 2016, s. 55.
83 Evliya Çelebi, Seyahatnâme, II, s. 82.


Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi,
Cilt: 9 SayıDZ 17, Ocak 2019, s. 105-133
122

[eyuphuseyin]

sonra da idam edilmiştir84.Vecihi Tarihi’nde de Hüseyin Paşa’ya atfedilen suçlamalar yer almaktadır85.

Silahdâr Tarihi’nde ise Hüseyin Paşa hakkında idam kararının verilmesinde,Köprülü Mehmed Paşa’nın hasımlığının etkili olduğunu ve sözde şikâyetlerle bu kararın alındığı dile getirilmiştir86.

Bir diğer idam edilen paşa,1659’da Girit’te serdar olan Tavukçu Mustafa Paşa’dır.Mustafa Paşa’nın idamı konusu Tevârîh-i Cezîre-i Girid’de “Serdârî-i Vezîr Ankebûd Ahmed Paşa be-Cezîre-i Girid ve Katl-i Vezîr”
başlığıyla çok kısa olarak yer almaktadır.Silahdâr Tarihi’nde ise “Serdârî-i Vezîr Ankebûd Ahmed Paşa be-Cezîre-i Girid ve Katl-i Vezîr Tavukçu Mustafâ Paşa ve Küsûf-ı Küllî” başlığıyla yer verilmiştir.Burada Mustafa Paşa’nın katledilme sebebi olarak Venedikliler karşısında aciz kalması gösterilmiştir87.

İdam edilen son paşa ise,donanmayı boğazdan çıkarıp Girit’e yardım götüremediği gerekçesiyle idam edilen kaptan Âmmarzâde’dir.Târîh-i Naʻîmâ ve Tevârîh-i Cezîre-i Girid’de Âmmarzâde’nin boğazdaki Venedik donanması karşısında başarısız olup boğazdan çıkamaması üzerine idam edilmesi geniş şekilde anlatılmıştır88.

Fezleke’de ise sadece idam edildiği ve yerine de Voynuk Ahmed Paşa’nın kaptan olduğu bilgisine yer verilmiştir89.

Sefer Sırasında Yapılan Yazışmalar Sefer sırasında gönderilen hatt-ı hümayunlar,telhisler ve mektuplar gibi belgelerin suretleri Osmanlı kaynaklarında yer almaktadır.Girit seferi sırasındaki başarılardan sonra ve muhasara esnasında askerlerin ve komutanların motivasyonunu arttırmak maksadıyla hatt-ı hümayunlar gönderilmiştir. Hanya’nın fethinden sonra Padişahın Serdar Yusuf Paşa’ya 5 Şaban 1055 (26 Eylül 1645) tarihinde gönderdiği hatt-ı hümayun,Târih-i Naʻîmâ,Fezleke ve Tevârîh-i Cezîre-i Girid’de şu ifadelerle yer almıştır: “Cafer Çelebi kadırgasıyla Hüseyin Ağa gelip hil‘ât ve şimşir ile hatt-ı hümâyûn getirip ümerâ ve ağayân iskelede istikbâl edip tevkīr ve ta‘zîm ile huzûr-ı serdâra getirdiler.Hatt-ı hümâyûn kırâ’at olup
cümle asker pâdişâha du‘âlar eylediler”90.



84 Silahdâr Târîhi, s. 165-166.
85 Vecihi Tarihi, s. 108.
86 Silahdâr Târîhi, s. 204-205.
87 Silahdâr Târîhi, s. 246; Tevârîh-i Cezîre-i Girid, Petersburg nüshası, vr. 86a.
88 Târîh-i Naîmâ, III, s. 1127; Tevârîh-i Cezîre-i Girid, Petersburg nüshası, vr. 57b-58a.
89 Fezleke, II, s. 982-983.
90 Fezleke, II, s. 882-883, Târîh-i Naîmâ, III, s. 1051, Tevârîh-i Cezîre-i Girid, Petersburg nüshası, vr. 23b.


Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi,
Cilt: 9 SayıDZ 17, Ocak 2019, s. 105-133
123

[eyuphuseyin]

Girit Serdarı Hüseyin Paşa’ya gönderilen diğer bir hatt-ı hümayundan Târih-i Naʻîmâ, Fezleke ve Tevârîh-i Cezîre-i Girid’de bahsedilmiştir.Bu hatt-ı hümayunda,Kandiye muhasarası için elzem olan üç yere kale yapılması emredilmektedir91.

Fazıl Ahmed Paşa’ya gönderilen hatt-ı hümayunlar, “hatt-ı hümayun sûreti” başlığında Tevârîh-i Cezîre-i Girid,Hikâyet-i Azîmet-i Sefer-i Kandiye ve Cevâhirü’t-Tevârîh’de görürüz. Bu hatt-ı hümayunlarda Fazıl
Ahmed Paşa için padişah, “Göreyim seni lalam!” ifadesiyle onu Kandiye Kalesi’nin fethi konusunda şevklendirmeye çalışmıştır92.

Kandiye Kalesi’nin fethinden sonra da Ahmed Paşa’ya gönderilen bir diğer hatt-ı hümâyun,eserlerde “suret-i hatt-ı hümayun” başlığı ile yer almıştır.Burada yirmi beş yıl süren mücadelenin fetih ile neticelendirilmesi nedeniyle duyulan memnuniyet dile getirilmiştir93.

Girit Seferi sırasında savaşın seyri,padişaha gönderilen telhislerle sürekli haberdar edilmiştir.Cevâhirü’t-Tevârîh’te Sadrazam Ahmed Paşa’nın padişaha gönderdiği telhis örnekleri yer almaktadır. “Telhisnâme-i Sadr-ı Aʻzam Ahmed Paşa be-Rikâb-ı Humâyûn Sadr-ı Aʻzam Hazretlerinin Kendi Eliyle Müsvedde Eylediği Telhis Sûretidür” başlığı ile yer alan telhiste sadrazam,Kandiye muhasarasının durumu ve yapılan çalışmalarla ilgili padişaha bilgiler vermektedir94.

8 Receb 1079 (12 Aralık 1668)’da padişah’ın Yenişehir’de bulunduğu sırada Venedik elçisi padişah ile görüşmek maksadıyla gelmiştir.Padişah,Venedik elçisini huzura kabul etmeden Kandiye muhasarasının durumunu öğrenmek maksadıyla Sadrazam Ahmed Paşa’ya hatt-ı hümayun göndermiştir.Ahmed Paşa’nın bu hatt-ı hümâyuna verdiği cevap Cevâhirü’t-Tevârîh’te “Ȃmeden-i Hatt-ı Şerîf-i Mükerrer ve Hikâyet-i Telhisât” başlığı ile yer almıştır.Burada Ahmed Paşa, Kandiye muhasarasındaki durumla ilgili şu bilgileri vermektedir: Kalenin bir tarafından 300 zira kadar yıkılmış ve kaleye girilmesi için 10 kulaçlık bir yer kalmıştır.10 kulaçlık yer de geçilirse kale alınacaktır95.


91 Fezleke, II, s. 1022; Târîh-i Naîmâ, III, s.1255; Tevârîh-i Cezîre-i Girid, Petersburg nüshası, vr. 72b.
92 Tevârîh-i Cezîre-i Girid, Petersburg nüshası, vr.98b-99a, Hikâyet-i Azîmet-i Sefer-i
Kandiye, vr. 44b-45a; Abdulkadir Sıddık Yücel, Mühürdâr Hasan Ağa Cevâhirü’t-Tevârih,
Erciyes hniversitesi Soyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kayseri 1996, s.
330.
93 Tevârîh-i Cezîre-i Girid, Petersburg nüshası, vr. 113a-113b; Hikâyet-i Azîmet-i Sefer-i
Kandiye, vr. 48b-49a; Cevâhirü’t-Tevârih, s. 464; Târîh-i Fazıl Ahmed Paşa, vr. 78b-79a.
94 Cevâhirü’t-Tevârih, s. 398.
95 Cevâhirü’t-Tevârih, s. 419-420.


Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi,
Cilt: 9 SayıDZ 17, Ocak 2019, s. 105-133
124