18. YÜZYILDA GİRİT MUKATAALARI Prof.Dr.A.Nükhet BİRİK ADIYEKE

Girit İle ilgili Akademik Yayınlar
Kullanıcı avatarı
eyuphuseyin
Site Admin
Mesajlar: 6926
Kayıt: 05 Haz 2019, 22:41
Konum: İstanbul
Teşekkür etti: 1098 kez
Teşekkür edildi: 27 kez
İletişim:

Re: 18. YÜZYILDA GİRİT MUKATAALARI Prof.Dr.A.Nükhet BİRİK ADIYEKE

Mesaj gönderen eyuphuseyin » 12 Ara 2019, 20:16

İltizam sisteminin temelinde hazineye nakit aktarılması zorunluluğu olduğu halde Girit’te mukataaların işletilmesinde adanın kendine özgü özelliklerinden biri de vergilerin bir kısmının ayni yani hınta (buğday) olarak alınmasıdır. Hınta adaya özgü bir ölçü birimi olan muzur ile ölçülmektedir. Her muzur (bir teneke dolusu anlamına gelir) 60 akçe olarak hesaplanmış ve bütçe gelirlerine dahil edilmiştir. Örneğin 1141 (1728-29) yılındaki 15.139.506 akçelik mukataa gelirinin 6.778.032 akçesi 112.967,3 muzur hıntanın maddi karşılığı olarak kaydedilmiştir 29 . Bu ayni gelir yani hınta, adadaki kapıkulu yeniçerilerinin mevaciplerini karşılamak amacıyla tahsil edilmekte idi.
Girit’te 1719’da mukataaların malikâne satışlarının ilk yılında adanın kırsal ve kentsel kesiminde toplam 754 vergi kaynağı olduğu ve bunların 183 adet malikâne olarak satılması planlanan mukataalara dönüştürüldüğü anlaşılmaktadır. Bunlar toplam 292.159 kuruş muaccele ödemesi yapan 329 kişi tarafından satın alınmıştır30. Vergi kaynağının ve malikanelerin adadaki dağılımı aşağıdaki tabloda yer almaktadır.
Tablo-4: Girit Malikânelerinin Genel Toplamları
BELGE 6.png
BELGE 6.png (4.52 KiB) 8946 kere görüntülendi

Girit’te mukataaların malikane olarak satıldığı bu uygulamada da mal (yani mukataa geliri – vergi) bir kısmı hınta olarak tahsiline devam edilmiştir. 1719 yılında malikane uygulamasının başladığı dönemde adada 183 olan birim sayısı 1189 (1775) yılında 203’e ulaşmıştır31. Bu artışa adada yeni oluşturulan mukataa birimlerinin yol açtığını söylemek mümkündür. 18. yüzyılda yeni oluşturulan mukataa birimlerinin neler olduğuna da aşağıda mukataaların ayrıntılarında yer verilmiştir. Bu tarihte Hanya’da mukataa birim sayısı 65’ten 74’e çıkmıştır 32 . Yine aynı tarihte adanın mukataa gelirlerinin toplamı 15.270.894 akçe olarak kaydedilmiştir. Bu gelirin 6.269.175 akçelik kısmı hınta geliri ve 9.001.719 akçelik kısmı da nakit vergi geliridir33.
Girit mukataalarını da yine başlangıçta çerçevesini çizdiğimiz tanımlar çerçevesinde merkezi ve merkezi olmayan mukataalar olarak iki grupta tanımlayabiliriz. Merkezi mukataalar tek unsurlu, adanın imparatorluk genelinde devlet kontrolünde ticareti yapılan mallarla ilgilidir ki bunların başında miri rüsum alınan ticari ürünler gelir. İmparatorluk için ilk sırada tek ithalat vergisi olan, kahve



29 MAD_d no. 09511, s.1
30 Hacer Ay, “Girit’te Mukataaların Malikâne Olarak Satılması”, (Yüksek Lisans Tezi) Marmara
Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 1996, s.39.
31 MAD-d, no.3351
32 Aynı belge.
33 MAD_d, no.3351, s. 20
Ma ida thelis na su ğo,oste va zis çe nase
Se hrisoprasina dendra,na thetis na kimase.

Sana ne dememi istersin,yaşayıp var olman için
Altın yeşili ağaçların altında,yatıp uyuman için

Kullanıcı avatarı
eyuphuseyin
Site Admin
Mesajlar: 6926
Kayıt: 05 Haz 2019, 22:41
Konum: İstanbul
Teşekkür etti: 1098 kez
Teşekkür edildi: 27 kez
İletişim:

Re: 18. YÜZYILDA GİRİT MUKATAALARI Prof.Dr.A.Nükhet BİRİK ADIYEKE

Mesaj gönderen eyuphuseyin » 12 Ara 2019, 20:17


tüketimine uygulanan özel tüketim vergisi olan kahve rüsum-u mirisi gelmektedir. Çeşitli kayıtlardan malikane haline getirilmiş olan miri rüsum-u kahve mukataasının sınırları ve koşulları kısmen tespit edilebilmektedir. Buna göre sınırları İstanbul’dan başlayarak Edirne, Tekfurdağı, İzmir, Antalya, Alanya, Sakız, Girit, Kıbrıs, Rodos, İstanköy, Midilli, Bozcaada, Eğriboz, Mora ve sair Akdeniz’de vaki iskele ve adalara kadar uzanmaktadır34. 1719 yılından 1777 yılına kadar kahve rüsumu mukataasının malikane olarak işletildiği anlaşılmaktadır. Bu malikanenin kayıtları Girit hazinesi muhasebe defterleri içinde yer almamıştır.
Bir başka merkezi mukataa da Girit’te kaynak bulan ancak satışının ve yönetiminin İstanbul’dan yapıldığı revgan-ı zeyt resm-i miri mukataasıdır. Adada özellikle limanlarda ve iskelelerde müstemin ve sair tüccara satılan revgan-ı zeytden beher vukiyyesinden altı sağ akçe olarak alınan bu miri rüsum mukataası H. 1135 (M.1723) yılında Silahdaran ağası Ali Ağa’ya verilmişti. Ancak bu vergi halka yüksek geldiğinden H.1138 (1726) yılında iki akçe miri resm ve bir akçe de valinin istihkakı olmak üzere 3 akçeye düşürüldü. Buna paralel mukataanın hazinece öngörülen kıymeti de 25.000 kuruştan 17.500 kuruşa indirildi. 35 Yine Girit’te kaynak bulan ancak merkezi hazinece müzayede edilen mukataalardan biri miri sabun mukataasıdır.
H. 1147 (1734) yılında yine gümrüklerde tüccara satış sırasında beher kantar sabundan alınan 90 akçelik miri rüsum mukataa halinde İstanbul’da Mehmed Ağa’ya malikane olarak tevcih edilmiştir36.
Girit’te zeytinyağı ve sabun ticaretinin ilk ve öncelikli alıcısı saraydır. Özellikle sabun maddesinde İstanbul’un ihtiyacını karşılamadan başka mahallere sabun satılması ve ihraç edilmesi kesinlikle yasaklanmıştır37. Kanımca bu nedenle bu iki kalem merkezi mukataa olarak Girit hazinesinden ayrılmıştır.
Adada Girit hazinesine bağlı olarak yerinde iltizama verilen mukataaların en önemlisi üç büyük liman kentinin gümrükleri ve limanlara bağlı diğer bazı işletme ve vergi kalemleridir. 1670 yılından itibaren Girit’te gümrükler üç ayrı mukataa birimi olarak örgütlenmiştir. Gümrük gelirlerinin dışında Kandiye gümrüğü mukataasına bağlı olan işletmeler tahmis-i kahve, bozahane, başhane ve şikemhane, boyahane, resm-i kantar, resm-i mizan, ihtisab-ı kala ve yave cizyesidir. Hanya gümrüğü mukataasına bağlı kalemler ise tahmis-i kahve, Suda memlihası (tuzla) ve yave cizyesidir 38 . 1132 (1719-20) yılında bu gümrük mukataaları da Girit hazinesi tarafından malikane olarak satılmıştır. Bu dönemde Kandiye gümrüğünün mukataa geliri (malı) 1.077.750 akçe, Hanya gümrüğünün 637.660 akçe ve Resmo gümrüğünün 130.000 akçedir39.



34 VBMA, Midilli Şeriye Sicilleri (MŞS), no. 45 s. 118
35 MAD_d, no.09511, s. 6 ve s.12
36 MAD_d, no.09511 s.10
37 A. Nükhet Adıyeke, “18. Yüzyılda İstanbul’un Zeytinyağı ve Sabun İhtiyacının Karşılanmasında
Girit’in Rolü”, XV. Uluslararası Türk Tarih Kongresi, 11-15 Eylül 2006, Ankara 2010, ss. 1743-1753
38 MAD_d no.4970, s.12-13
39 MAD_d, no.09511 s. 49 ve s.67
Ma ida thelis na su ğo,oste va zis çe nase
Se hrisoprasina dendra,na thetis na kimase.

Sana ne dememi istersin,yaşayıp var olman için
Altın yeşili ağaçların altında,yatıp uyuman için

Kullanıcı avatarı
eyuphuseyin
Site Admin
Mesajlar: 6926
Kayıt: 05 Haz 2019, 22:41
Konum: İstanbul
Teşekkür etti: 1098 kez
Teşekkür edildi: 27 kez
İletişim:

Re: 18. YÜZYILDA GİRİT MUKATAALARI Prof.Dr.A.Nükhet BİRİK ADIYEKE

Mesaj gönderen eyuphuseyin » 12 Ara 2019, 20:18


Girit hazinesinin önemli mukataa gelirlerinden bir kısmı da çeşitli devlet görevlerinin birer işletme mantığıyla iltizama verilmesiyle oluşan birimlerdir. Hizmet mukataası adını verdiğimiz bu işletmelerin başında Girit defterdarlığı vazifesi gelir. Girit defterdarlığı H.1194 (1780) yılında mukataa haline getirilmiştir40. Yine Girit Rumi tercümanlık vazifesi de H.1168 (1754) yılında mukataa haline getirilmiş ve İstefan zımmiye tevcih edilmiştir41. H.1190 (1776) yılında Girit tercümanlığı ayrı, Hanya sancağı tercümanlık hizmeti ayrı ve Rumi kitabet hizmeti ayrı mukataa birimleri halinde Girit hazinesinin gelir unsurları arasında yer bulmuştur42.
Girit hazinesine bağlı tek unsurlu mukataa birimlerinden ilginç olan biri de ayni olarak toplanan hıntanın muhafaza edildiği anbarın yönetimine ilişkindir. “Mukataa- yı faiz-i anbar-ı miri hasıl bera-yı eda-yı hınta-yı miri mal-ı mukataat-ı hazine-yi Girid
… mutad-ı kadim” başlığını taşıyan bu birim 1719 yılında Girid Defterdarı Mehmed Efendi’nin yönetimindedir43. Yine 1719 yılında Girit’te ağnam resminin mukataa-yı adet-i ağnam adıyla mukataa birimi halinde yönetildiği ve Mühürdar Mehmed Ağa’nın tasarrufunda olduğu görülmektedir44.
Çok unsurlu yani birden çok vergi kaleminin bir arada toplandığı ve belirli bir coğrafyada (mekânda) sınırları çizilmiş olan mukataaların temel birimlerini ise Girit adasında köyler oluşturmaktadır. Mukataaların malikane olarak satıldığı 1719 yılında adada yaygın olarak mukataa birimleri 3 ila 5 köyden oluşturulmuştur. Bu genel sınırlamalarda oluşan mukataa birimlerinin de ortalama yıllık gelirleri 45.000 ila
55.000 akça arasındadır. Ancak hem mekân olarak hem de mal olarak bu sınırların
dışında kalan birimler de tespit edilebilmektedir. Örneğin Hanya’nın Piskopi köyü
16.284 akçe geliri ile tek bir mukataa birimi olarak müzayede edilmiştir. Keza Hanya’nın Keramiya köyü de 85.081 akçalık mukataa geliriyle birçok mukataa birimini geride bırakmış ve tek mukataa olarak düzenlenmiştir. Hanya’nın Murnies köyü ise 1147 (1735) yılında bağlı olduğu mukataa paketinden ayrılarak 26.660 akçelik geliriyle tek mukataa birimi haline getirilmiştir 45 . Köy sayısında da ortalamanın üzerinde birimler söz konusudur. Örneğin Sitia’nın Rizo nahiyesinde 15 köy bir mukataa birimi oluşturmuştur. Bu mukataanın yıllık geliri ise 111.077 akçedir.46 Buna ek olarak Resmo’ya tabi Amari nahiyesi tüm köyleriyle (köy sayısı defterde belirtilmemiştir) tek bir mukataa birimi olarak düzenlenmiş ve yıllık geliri de 324.877 akçe olarak kaydedilmiştir47.
Köylerin mukataa gelirlerine göre en yüksek kapasiteye sahip birim Resmo’ya bağlı 11 köyün oluşturduğu ve yıllık geliri 467.605 akçeye ulaşan mukataa birimidir48. Hanya’nın Apokoron nahiyesine bağlı dört köyden oluşan mukataanın geliri ise


40 MAD_d, no.09511 s. 8
41 MAD_d, no.09511 s. 9
42 MAD_d, no.09511 s. 107
43 MAD_d, no.09511 s. 22
44 MAD_d, no.09511 s. 11
45 MAD_d, no.09511 s. 17, s.70 ve s. 104
46 MAD_d, no.09511 s. 21
47 MAD_d, no.09511 s. 55
48 MAD_d, no.09511 s. 49
Ma ida thelis na su ğo,oste va zis çe nase
Se hrisoprasina dendra,na thetis na kimase.

Sana ne dememi istersin,yaşayıp var olman için
Altın yeşili ağaçların altında,yatıp uyuman için

Kullanıcı avatarı
eyuphuseyin
Site Admin
Mesajlar: 6926
Kayıt: 05 Haz 2019, 22:41
Konum: İstanbul
Teşekkür etti: 1098 kez
Teşekkür edildi: 27 kez
İletişim:

Re: 18. YÜZYILDA GİRİT MUKATAALARI Prof.Dr.A.Nükhet BİRİK ADIYEKE

Mesaj gönderen eyuphuseyin » 12 Ara 2019, 20:19

206.122 akçeye ulaşabilmiştir. Bu dört köyden yalnız Gavalohori köyünün geliri ise 121.295 akçedir49.
Son olarak üzerinde duracağımız Girit mukataa birimlerinden en ilgi çekici olanı Girit manastırlarıdır. Resmo nahiyesine tabi Arkadi, Aya Yanni, Aya Nikola, Ara İrini, Aya Yanni manastırlarının da aralarında bulunduğu yedi adet manastır bir mukataa birimi olarak örgütlenmiştir. Manastırların 1713 yılında yıllık gelirleri
78.979 akçe olarak Girit hazinesi muhasebe defterine kayıtlıdır. Bu tarihte El-hac Ahmed Ağa’ya bervech-i iltizam derhute olunmuştur 50 . Anılan manastırlar 1719 yılında ise yıllık 79.500 akçe geliri ile El-hac Mustafa Ağa’ya malikane olarak tevcih edilmiştir51.
Sonuç olarak Girit’te vergi tahsilatında iki önemli mekanizma işler haldedir. İlki adanın fethinden itibaren vergi gelirlerinin ağırlıklı nakdi olarak tahsil edilmesi yönüne gidilmiş ve bu eğilim yıllar içinde tımar sistemi aleyhine ve mukataalaşma lehine giderek artmıştır. Bu arada başka Osmanlı coğrafyalarında iltizam içinde pek de yer bulmayan bir kısım gelirin ayni (hınta) olarak tahsilinin de yüzyılın sonuna kadar gelenek olarak devam ettiği anlaşılmaktadır. Hıntanın toplanması, depolanması bile ayrı bir işlem konusu ve mukataa olması, üzerinde düşünülmesi gereken bir olgudur. Ayrıca bu çalışmada ortaya çıkan defterdarlık ve tercümanlık hizmet mukataaları yine araştırılması gereken bir problem olarak önümüzde durmaktadır. Ayrıca gümrüklere tabi yave cizyesi mukataa kapsamı içine alınması da dikkat çeken özelliklerden biridir. Ada mukataalarının yönetilmesinde ikinci önemli mekanizma Girit hazinesi ve mukataa tevcihlerinin hatta müzayedelerinin yerinde yani adada yapılmasıdır. Bu da adanın sui generist konumunu pekiştiren özelliklerden biri olarak ortaya çıkmaktadır.
Kaynakça
Arşiv Kaynakları

Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi
Resmo (Girit) Şeriye Sicilleri, (RŞS), no. 58, s.65 ve s.90; no.55,
Midilli Şeriye Sicilleri (MŞS.), no.45. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri (BOA)
D.BŞM. GRH., no.2/110; MAD_d no.3351, no.4970, no.09511
C. ML. no: 00612-25248-001.
Diğer Kaynaklar
ADIYEKE Ayşe Nükhet, “18. Yüzyılda İstanbul’un Zeytinyağı ve Sabun İhtiyacının Karşılanmasında Girit’in Rolü”, XV. Uluslararası Türk Tarih Kongresi, 11-15 Eylül 2006 Ankara 2010, ss. 1743-1753


49 MAD_d, no.09511 s. 58
50 RŞS, no.58, s. 90
51 MAD_d, no.09511 s. 31
Ma ida thelis na su ğo,oste va zis çe nase
Se hrisoprasina dendra,na thetis na kimase.

Sana ne dememi istersin,yaşayıp var olman için
Altın yeşili ağaçların altında,yatıp uyuman için

Kullanıcı avatarı
eyuphuseyin
Site Admin
Mesajlar: 6926
Kayıt: 05 Haz 2019, 22:41
Konum: İstanbul
Teşekkür etti: 1098 kez
Teşekkür edildi: 27 kez
İletişim:

Re: 18. YÜZYILDA GİRİT MUKATAALARI Prof.Dr.A.Nükhet BİRİK ADIYEKE

Mesaj gönderen eyuphuseyin » 12 Ara 2019, 20:20

ADIYEKE Ayşe Nükhet, “İstanbul Kahve Rüsumu Mukataası: 18. Yüzyılda Akdeniz’de Kahve Ticaretinde İstanbul’un Baskısı”, Uluslararası 10. Türk Deniz Ticareti Tarihi Sempozyumu, 12-13 Nisan 2018 Girne Üniversitesi, KKTC, Yayınlanmamış taslak metin.
ADIYEKE, Ayşe Nükhet, “Farming out of Mukataas as Malikane in Crete in the Eighteenth Century: The Rethymno Case” in The Eastern Mediterranean Under Ottoman Rule: Crete 1645-1840, Halcyon Days in Crete VI, 13-15 January 2006, Rethymno 2008, pp. 233-242.
AY Hacer, Girit’teki Mukataaların Malikane Olarak Satılması, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 1996
ÇİZAKÇA Murat, İslam Dünyasında ve Batıda İş Ortaklıkları Tarihi, Tarih
Vakfı Yurt Yay. İstanbul 1999, s. 129
GENÇ Mehmet, “Osmanlı Maliyesinde Mukataa Kavramı”, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, Osmanlı Maliyesi, C. 1, (Edit. M. Genç, E. Özvar), İstanbul 2006, ss. 57–64. s. 60
GENÇ Mehmet, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, Ötüken
Yay., İstanbul 2000
GÜLSOY Ersin, Girit’in Fethi ve Osmanlı İdaresinin Kurulması (1645-1670), Tarih ve Tabiat Vakfı Yayını, İstanbul 2004
KARAMAN Deniz, “XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Ankara Sancağındaki
Mâlikâne-Mukataalara Dair Bazı Bilgiler”, Bilig, Bahar / 2004, S. 29: ss.139-176 Raşid Mehmed, Tarih-i Raşid, c. III, Matbaa-yı Amire, İstanbul 1282 s.137 TABAKOĞLU Ahmet, Osmanlı Mâlî Tarihi, Dergâh Yayınları, İstanbul 2016
Ma ida thelis na su ğo,oste va zis çe nase
Se hrisoprasina dendra,na thetis na kimase.

Sana ne dememi istersin,yaşayıp var olman için
Altın yeşili ağaçların altında,yatıp uyuman için

Cevapla

Kimler çevrimiçi

Bu forumu görüntüleyen kullanıcılar: Hiç bir kayıtlı kullanıcı yok ve 5 misafir