Girit'te İslâm Hukuku Çerçevesinde Yapılan Hıristiyan Evlilikleri Nuri ADIYEKE

[eyuphuseyin]

Girit'te İslâm Hukuku Çerçevesinde Yapılan Hıristiyan Evlilikleri
Nuri ADIYEKE*
Osmanlı millet sistemi çerçevesinde cemaatler önemli hukuksal hayat alanlarına O sahip olmuşlardır. Özellikle evlenme, boşanma, evlat edinme, vasi tayini
gibi konularda cemaat yönetimleri katar verme ve uygulama yetkilerine sahiplerdi. Osmanlı otoritelerinin cemaatlerin yetkisinde olan bu alanlara karışmamalarına dair emirnameler de söz konusu olabiliyordu.' Fakat gaytımüslimletin de kendi mahkemeleri dışında bu işlemler için kadı mahkemelerini kullanma hakları vardı. Nitekim gaytımüslimlerin çeşitli hukuksal sotunlarını ve işlemlerini kadı mahkemelerine götürdüklerine dair çok sayıda örnek bilinmektedir.?
Cemaatlerin hukuk ptosedürü içinde özellikle, “nişanlanma, evlenme ve boşanma konularına kilise özel bir ilgi gösteriyordu” (Pantazopoulos, 1967: 92). Çünkü özellikle evlenme ve boşanma işlemlerinin cemaatin kendi içinde çözümlenmesi, kiliseyi-havrayı cemaatin kendi içinde daha otoriter ve etkin hale getiriyordu. Dolayısıyla, özellikle evlilik işlemleri cemaat yönetimleri için, örneğin bir vasi tayini veya mitas işinden daha önemli bir hale geliyordu. Nasıl ki doğuma-vaftize, ölüme ait her işlem buradan geçiyorsa evlenme işleri de aynı merkezde yapılmalı idi. Ne var ki, gerek Hıristiyan gerek Yahudi cemaati üyeleri kimi zaman evlilik işlemlerini kendi cemaat mahkemelerine değil doğrudan kadı mahkemelerine götürüyorlardı.
• Dr., Mersin Üniversitesi, Tarih Bölümü 1 Bu konuda geniş bilgi için bkz. Pantazopoulos, 1967: 92-93. 2 Bu örnekler için bkz. A. Nükhet Adiyeke, 2001: 77-95; Çiçek, 2001: 31-49.
65
g Girit'te İslâm Hukuku Çerçevesinde Yapılan Hıristiyan Evlilikleri ADIYEKE
Detayları hakkında bilgimiz olmasa da, Yahudilerin evlilik ve boşanma konularını kadı mahkemelerine götürdüğü ve bu durumun hahamları çok kızdırdığı, bu yolu seçenleri aforoz etmekle tehdit ettikleri bilinmektedir (Shaw, 1999: 315) Keza Hıristiyanların kadı mahkemelerindeki işlemleri için de kilise benzer bir tepki göstermiştir. Kiliseye göre İslam-Osmanlı hukukuna göre yapılan evlilikler gayrimeşruydu ve bundan evlilik ilişkisi değil odalık ilişkisi doğuyordu (Pantazopoulos, 1967: 97). Kilise bu tür evlilikleri engellemek için manevi cezalar da öneriyordu. Cemaatten ihraç, ölünce cenaze merasimini yapmamak gibi tehditler cemaat üyelerini bu tür işlemlerden alıkoymaya yöneltiyordu (Pantazopoulos, 1967: 95-96). Fakat Mota, Sakız, Sırbistan, Moldavya, Makedonya, İstanbul ve Girit'te bu tür evlilik kayıtlarına rastlanmaktadır (Faroghi, 1998: 116; Çiçek, 2201: 42; Pantazopoulos, 1967: 97).
Gayrımüslimlerin evliliklerle ilgili işlemlerini kadı mahkemelerine getirmelerinin çok farklı sebepleri vardı. Bu sebeplerden birisi formalitelerin ve harçların azlığı olsa gerektir (Çiçek, 2001: 41).* Pantazopoulos, İslam mahkemelerine müracaatın en önemli iki nedenini, bu mahkemelerin hızlı ve sonucun uygulama garantisine sahip olmasında aramaktadır (Pantazopoulos, 1967: 106-107). Sebeplerden birisinin kilisenin çok katılılık evliliğe izin vermemesi gibi düşünülse de (Çiçek, 2001: 41), kilise çok katılılık konusunda bu kadar katı değil idi. Ottodoks kilisesi bu açıdan üç evliliğe kadar müsaade ediyordu. Fakat dördüncü evlilik kesinlikle yasaktı (Fottescue, 1911: 424). Hatta Bizans'tan kalan bir uygulama olarak kiliseye ödenen nikâh resmi, birinci evlilikte 80, ikincisinde 160 ve üçüncüsünde 240 akça idi. 18. yüzyıldaki şiddetli enflasyonla bu miktar yüzyılın son çeyreğinde birinci evlilikte 400, ikincide 800 ve üçüncü evlilikte 1200 akçaya çıktı (İnalcık, 1991: 425).
Gaytimüslimlerin kadı mahkemesinde evlenmesinin bir diğer nedeni de kilisenin, manevi ve hukuksal akrabalık ilişkisi içindekilerin yedi derecelik yakınlığa değin evlenme yasağıdır (Fortescue, 1911: 424). Bu anlamda İslam hukukunda evlenme yasağı daha dar bir akrabalık çerçevesinde tutulmuştu. İslam hukukuna göre çeyiz almadan evlenmenin mümkün olması da bu tür evliliklerin oluşumunda bir başka etmen idi (Pantazopoulos, 1967: 94). Özellikle 17. ve 18. yüzyıllarda trahoma-çeyizin önemli bir sorun olduğu hatta birçok insanın bu yüzden evlenemediği düşünülürse* bunun da önemli bir gerekçe olduğu söylenebilir. Konu ayrica evlenme ile ilişkilendirilebilecek olan boşanma işlemleriyle de ilgilidir. Kilise hukukuna göre 10 ay olan iddet müddeti” İslam hukukunda 4 ay 10 gündür (Çiçek, 2001: 41, dipnot 41). Bu noktada bir
3 Başka bir yazımızda bu konu üzerinde ayrıntılı tartışmalarda bulunmadan sadece harçların fazlalığı konusunu zikretmiştik. Bkz: Nuri Adıyeke, 2002: 47.
4 Bu konuda geniş bilgi için bkz. Pantazopoulos, 1967: 57-65.
5 İddet, boşanan veya kocası ölen bir kadının belirli bir süredeki evlenme yasağıdır.
66
S kebikeç / 19 * 2005
kadının boşanma işleminden sonra gerçekleştireceği evlilik için İslam hukuku kendisine altı aya yakın bir süre avantaj sağlamaktadır.
Boşanma davaları da ayrıca üzerinde durulması gereken bir sorundur. Ortodoks kilisesine göre boşanma, ancak zina durumunda kabul edilebilir bir uygulamaydı (Fottescue, 1911: 424). Dolayısıyla kilisede boşanmak pek de kolay değildi. Halbuki kadı mahkemeleri boşanma konusunda daha esnekti. Bu çerçevede gayrımüslimler de boşanma davalarını kadı mahkemesine götürmekten çekinmiyorlardı.*
Tüm tartışılanların bileşkesi olarak İnalcık, cemaatlerin kendi yetkisinde olan evlenme, boşanma gibi cemaat yönetimlerince yapılması gereken işlemlerin kadı mahkemelerine götürülmesini “katı dini yasalardan kurtulma yöntemi olarak” görmektedir (İnalcık, 1982; 437).
Osmanlı topraklarına en son katılan yerlerden biri olan Girit'te evlilik işlemlerinin sıkı bir şekilde kayda alındığı bilinmektedir (Adıyeke, 2002). Ciddi bir nüfus politikasının izlendiğini düşündüğümüz Girit'te düzenli tutulan evlilik kayıtlarında Müslümanlar arasındaki evlilik işlemlerinin yanısıra cemaatler arası evlilik kayıtlarına da sıkça rastlanmaktadır (Adıyeke, 2003). Yine bu kayıtlar arasında her iki tarafın da Hıristiyan olduğu evlilik kayıtlarına da rastlanmaktadır.
Girit adasının alındığı tarihlerden hemen sonra başlayan bu tür kayıtlar, kadı sicillerinde 19. yüzyıla kadar izlenebilmektedir. Bu yüzyılın başlarından itibaren kadı sicillerinde bu tür evlilik kayıtlarına rastlanmamaktadır. Bunda adada Müslüman halk ile Rum halkın keskinleşen farklılaşması, Rum halkın yönetimle çatışmaları etken olmuştur. Zira 1820'lerin başlarından itibaren adada milliyetçi hareketler Osmanlı yönetimine karşı bir duruş sergilemiştir. Böyle bir ortamda Hıristiyanların nikah işlemlerini artık kadı mahkemesine götürmeleri pek mümkün görünmemektedir.
Bu tür nikah kayıtları sayısal açıdan çok büyük bir yekun tutmamaktadır. Kesin sayılar olmamakla birlikte inceleyebildiğimiz Girit-Resmo sicillerindeki Hıristiyan nikah kayıtlarından bir kısmı kronolojik sırayla” şu şekildedir.
6 Pantazopoulos, 1967: 102 vd. Keza Giritteki gayrımüslimlerin boşanma davalarını kadı mahkemesine götürmeleri, boşanma gerekçeleri, uygulama prosedürleri ile ilgili olarak bkz. Nükhet Adıyeke, 2001: 83-84.
7 Bu defterler ve kataloglanmış kronolojik sıralaması için için bkz. A. Nükhet Adiyeke-Nuri Adıyeke, 2000: 447-463. “Tablodaki siciller 1651-1765 yılları arasına tarihlenmektedir (s. 460).
67
e * Girit'te İslâm Hukuku Çerçevesinde Yapılan Hıristiyan Evlilikleri ADIYEKE
Sırano| Sicil no | Hristiyan | Sıranol| Sicil no Hristiyan o |Sıranoj| Sicilno| Hristiyan evlilik sayısı evlilik sayısı evlilik sayısı 1 56 20 9 416 8 9 48 7 g 27 17 6 3110 6 10 415 29 9 98 6 7 58 9 u 60 21 4 87 1 8 62 7 12 3112 4
Hıristiyanlara ait evlilik kayıtları şekil açısından diğer evlilik kayıtlarıyla aynıdır ve kadı sicilinde aytı sayfalara yazılmamıştır. Müslümanlar arasındaki nikâh işlemlerinin veya farklı cemaat mensuplarının nikâhları arasına iki tarafın da Hiristiyan olduğu evlilik işlemleri siraya göre kaydedilmiştir. Örnek kayıt:
EL talibüT-nakih Yolo* veled-i Andoni vekili babası merkum an karye-? Kiryari
EL menkühatii-talibe Kaliye binti Povliyoli be karye-i Kiryari vekilha-yı Yani Reftaki be- şahadet-i Hüseyin bin Kirliko Asyanobulu
El mehri muaccel 200
Şuhudü7-hal Tercüman Yusuf Mehmed bin Abdullah Mustafa bin Abdullah?
ELzevcii'n-nakih Konstanti Stilyo veled-i Yorgi vekili Mehmed bin Abdullah be şahader-i Nikolo veled-i Kanaki ve Mıdvan bin Mustafa
Bİ. zevcetü Lmenlenhata es seyyibe İlya binti Manayo vekilha el-hac Hüseyin bin Ali Ağa be şahadet? mezbure

[eyuphuseyin]

El mehri muaccel meblağ 5000 beş bin akçedir
Kaydı vaki rakd vel-tahriren fi yevmü-rabi min şehr-i Zilbiccelii İ-şerife sene seman ve erbain ve mie ve elf.
Şuhudü hal İbrahim Çelebizade İbn-i Mehmed Çelebi Ahmed beşe bin İbrahim Hüseyin bin Ahmed."
Kadı mahkemesinde yapılan Hıristiyan evlilikleri Resmo'dan başka Kandiye'de de götülmektedir."! Bu tür evlilik işlemleri Girit'te hem kentlerde hem köylerde oturanlarca uygulanmıştır. Yine bu evlilik şekli Girite sadece Rumların uyguladığı bir yöntem
• Bu sicil, Vakıflar İstanbul Bölge Müdürlüğü Arşivi'nde bulunamamıştır. Burada bu defter üzerinde çalışan Mustafa Oğuz'un (2002) transkripsiyonu kullanılmıştır.
8 Rumca isimlerin okunması önemli bir sorundur. Biz burada sadece bir okuma denemesinde bulunduk.
9 RŞS. (Resmo Şeriye Sicili), no: 98, s. 100.
10 RŞS., no: 415, s. 55. Sicil örnekleri ile beraber farklı evlilik kayıtları için bkz. Ekler.
11 Örnek olarak bkz. Stavrinidis, c. 1, s, 19, 35, 100,252; c. II, s 115; c. IV,c. 122.
68
Sİ hebikeç / 19 * 2005
değildi. Örneğin 1648 tarihli bir kayıtta Ermeni Vattan ile yine bir Ermeni olan Katerina'nın nikâh işlemleri kadı mahkemesinde yapılmıştır (Stavrinidis, 1975: 57).
Evlilik kayıtlarında yukarıda da görüldüğü gibi önce erkeğin adi ve baba adı yazılmakta, kişi mahkemede hazir ise “hazır-ı be nefs” yazılmakta, eğer nikâh vekâlet ile kiyılacaksa vekilin ismi ve vekil olduğuna dair şahidin kimliği yazılmaktadır. Sayfa enine bölünerek yazılan bu sütunun karşısına kadının kimlik bilgileri yazılmaktadır. Öncelikle kadının adı, baba adı, dul veya bakire olduğu yazılmaktadır. Kadınların nikâh işlemlerinin hemen hepsi vekâlet kaydı ile yapıldığı için vekilinin adı ve vekil olduğuna dair şahitleri mutlaka yazılmaktadır. Kimlik bilgilerinin alt orta hizasına “meht-i muaccel” yazılmaktadır. Bunun altına da “şuhudü”-hal” veya “şuhudü'lakd” isimleri yazılmaktadır. Nikâh kayıtlarındaki tarih ise kimi zaman en sona konulmakta, kimi zaman şahitlerin isimletinden önce yazılmakta, kimi zaman ise hiç yazılmamaktadır.
Hıristiyanlara ait nikah işlemleri, Müslümanlara ait işlemler ile aynı prosedür ve terminoloji ile yapılmaktadır. Bu noktadan hareketle, İslam nikâh uygulamasının ön koşullarından olan “mehr” Hıristiyan nikâhlarında da yine bu isimle yazılmıştır. Nitekim Pantazapoulos bu nikâhları betimletken. “kepinon; yani meht vererek kadı önünde gerçekleşen evlilikler” diyerek (s. 94) evlilik ve mehr arasındaki ilişkiye vurgu yapmaktadır. Evlilik kayıtları incelendiği zaman mehir oranlarını Müslüman evliliklerinkinden pek farklı olmadığı görülmektedir. Faklı zamanlarda, farklı para değerleriyle bu mehirler; 2-15 kuruş, 180-500 akçe ile 100-5000 dirhem atası değişmektedir.
Hıristiyanların kadı mahkemelerindeki nikâhlarında vekâlet ve şahitlik kurumlarında mutlak bir etnik şekillenme olmadığını düşünmekteyiz. Örneğin kadının veya erkeğin vekili Müslüman veya Hıtistiyan olabilmektedir. Keza her şekilde, vekilin şahidi de her iki cemaatten olabilmektedir. Örneğin Hıristiyan bir vekilin şahidi Müslüman veya gayrımüslim, Müslüman bir vekilin şahidi de Müslüman veya Hıristiyan olabilmektedir. Benzeri bit durum “şuhudü”-hal”de de görülmektedir. Burada daha çok Müslüman isimleri vatsa da az sayida Hıristiyan isimlerine de rastlanmaktadır. Şahitlerin tamamının Rumlardan olduğu bir nikâh kaydına ise rastlamadık. Bunun bir prensip mi olduğu yoksa tesadüf mü olduğu konusunda herhangi bir şey söyleme şansına da sahip değiliz. Bu şahitlerin arasında bazen tercüman da bulunmaktadır.” Yorgi veled-i Konstanti ile İliya binti Sodos'un nikâh şahitleri arasında cami-imamı Recep Efendi'nin kayıtlı olması da"? ilginç bir örnektir.
12 RŞS., no: 98, s.100; Stavrinidis, c. 1, s. 19. 13 RŞS,, no: 3110, s. 26.
69
g Girit'te İslâm Hukuku Çerçevesinde Yapılan Hıristiyan Evlilikleri ADIYEKE
EK 1: RŞS., no: 98, s. 54
b J 3 uz ) e GİRE İP A —iyep Sİ) Aİ MİS —, je
(/ ç &
EL zevc Yorgaki Tavlimi (9) ELİ zevcete Marosa binti Kostantini veled-i Doko vekalethüma-yı Stavraki Paço el şahadet-i hazır-ı be-nefsiha Şaban ibn Abdullah ve Mehmed ibn Abdullah EL mehr-i muaccel 1000 Yalnız bin akçedir
Fi gutre-i Recebü'l-mücetreb sene seman ve semanin ve elf
Şuhudü'-hal Musli Ağa, Sinan Ağa, Hamid beşe, Mehmed Ağa ser-serdan (9)
70 İĞ kebikeç / 19 * 2005
EK 2: RŞS., no: 58, s. 46
Eİ zevcü'n-nakih Corci El zevcetü”l-menkuha es-seyyibe veled-i Mernika (9) Mariya binti Sali (9) vekilha Mehmed hazır-i be-nefsiha kethüda sadt-ı şahadet Mehmed bin
Abdullah ve Yorgi El mehrt-i muaccel
Meblağ 500 Yalnız beş yüz akçedir
Fi 8 Şaban sene 1125 Kaynaklar L.Arşiv kaynakları: Resmo Şeriye Sicileri: no: 48, 56, 58, 60, 62, 87, 98, 413, 416, 3110, 3112,
1- Araştırma ve İnceleme Eserler:
Adıyeke, A. Nükhet, (2001), “XVI. Yüzyıl Girit (Resmo) Kadı Sicilletinde Zımmi Davaları”, Pax Ottomana, Studies in Memoriam Prof. Dr. Najat Göyünç, (Edit. Kemal Çiçek), Haarlem&Ankara, 77-95.
Adıyeke, A. Nükhet — Nuri Adıiyeke, (2000), “Newly Discovered in Turkish Ar- chives: Kadi Registers and Other Documents on Crete”, TURCICA, (Revse Findes Turgues), Tome 32, 447-463.
Adiyeke, Nuri, (2002), “Girit Nikah Defterleri ve Giritteki Evlilikler”, Kebikeç (İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi), sayı 13, 39-47.
Adıyeke, Nuri, (2003), “Giriöte Cemaatler Arası Evlilikler”, Kebikeç (İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi), sayı.16, 17-25.
Çiçek, Kemal, (2001), “Cemaat Mehkemelerinden Kadı Mahkemelerine Zımmilerin
yal
g Girit'te İslâm Hukuku Çerçevesinde Yapılan Hıristiyan Evlilikleri ADIYEKE
Yargı Tercihi”, Pax Of/omana, Siwdies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Göyünç, (ed. Kemal Çiçek), Haarlem & Ankara, içinde, 31-49.
Faroghi, Suraiya, (1998), Osyank Kültürü ve Gündelik Yaşam, (çev: Elif Kalıç), Tarih Vakfı Yayını, İstanbul.
Fortescue, Adrian, (1911), The Or/hodox Fastern Churçh (thitd edition), London.
İnalcık, Halil, (1982), “Ottoman Archival Material on Millets”, Cprisfians and Jews in the Ottoman Empire, vol: 1, (eds. Benjamin Btaude ve Betnatd Lewis), New York- London, içinde, 437-449.
İnalcık, Halil, (1991), “The Status of the Greek Orthodox Patriatch Undet the Otto- man”, Turaca (Reve Etndes Turgues), teme XXI-XXINI, 407-236.
Oğuz, Mustafa, (2002), Gini? (Resmo) Şer'iye Sicil Defterleri (1061-1067), Basılmamış Doktora Tezi, Matmara Üniversitesi Türkiyat Araştırma Enstitüsü, İstanbul.
Pantazopoulos, N. |. (1967), Chxreb and Law in the Balkan Peninsula During the Ottoman Rfe, Thessaloniki.
Shaw, Stanford, (1999), “Osmanlı İmparatorluğunda Yahudi Milleti”, Oszan, c. 4, Yeni Türkiye Yayını, Ankata, 307-321.
Stavrinidis, Nikolas, (1975-1976-1984), Mefafrasiz Turkikon İstorikon Eggrafon (Aforonton is tin İstoria ti Kriti3),c. 1, TI, TV, Hetakleion-Crete.
Özet:
Millet sistemi içerisinde şekillenen Osmanlı toplum yapısında, cemaat yönetimlerinin evlenme, boşanma gibi kişi hukuku ile ilgili önemli yetkileti vardır. Bu çerçevede cemaat mensupları bu tür işlemlerini, kendi cemaatlerinin yöntemleri ile halletmişlerdir. Ne var ki farklı coğrafyalarda olduğu gibi Girit'te de gaytımüslim cemaatler kimi zaman evliliklerle ilgili işlemleri kadı mahkemelerine götürmüşler ve İslam hukukuna göre evlilik tescili yaptırmışlardır.
Anahtar Kelimeler: Boşanma, evlilik, Gitit, Hıristiyan, kadı mahkemesi.
Abstract:
The communal administration in Ottoman social sttuctute which was shaped under “millet system” enjoyed significant power in the area of petsonel jutisprudence such as matriage, divorce, etc. In this ftame, the members of the communities resolved their issues by their own administrations. Howevet, non-Muslim communities in Crete brought their affairs concetning marriage to the Sharia coutt under the authority of kadi and they married according to Islamic regulations.
Keywords: Christian, courts of &adi, Crete, marriage, divotce.
72
Sİ kebikeç / 19 * 2005